تاريخ أبي‌الفداء
تاريخ أبي‌الفداء، یا «المختصر في أخبار البشر» تألیف عمادالدین ابوالفداء اسماعیل بن علی بن محمود (متوفی 732ق) از منابع مهم تاریخ عمومی از زمان آدم ابوالبشر تا زمان وفات مؤلف است. این اثر با تعلیقات و حواشی محمود دیوب در دو جلد منتشر شده است.
| تاريخ أبي الفداء | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابوالفداء، اسماعیل بن علی (نويسنده) دیوب، محمود (مصحح) |
| عنوان‌های دیگر | المختصر في اخبار البشر |
| ناشر | دارالکتب العلمیة |
| مکان نشر | لبنان - بیروت |
| سال نشر | 1997م-1417ق |
| موضوع | اسلام، سرگذشت نامه- تاریخ |
| زبان | عربي |
| تعداد جلد | 2 |
ساختار
کتاب مشتمل بر شرح حال مؤلف به نقل از فوات الوفیات؛ مقدمه مؤلف در سه امر؛ و متن اثر است که همانند دیگر کتب تاریخی پیش از خود به شیوه سال‌نگاری ارائه شده است.
گزارش محتوا
زندگي پرتحرك و اداره امور دولت مانع از آن نبود كه ابوالفدا به تألیف آثار در زمینه‌های مختلف بپردازد، چنانكه وی دارای آثار بسیاری در زمینه تاریخ، جغرافیا، صرف و نحو، حدیث، فقه، ادبیات، طب و نیز ادیان است.
کتاب حاضر از جمله این آثار تاریخی است که عنایت‌الله رضا آن را در چهار جلد معرفی کرده است: كتاب «تاريخ المختصرفي أخبار البشر» در چهار جلد متضمن اطلاعات مربوط به ادوار پیش از اسلام و عهد اسلامی تا 729ق/1329م است. بخشهای اولیه المختصر بیشتر مبتنی بر مطالب الكامل ابن اثیر است. جلد اول درباره انبیا، شاهان ایران، مصر، یونان و روم، اعراب پیش از اسلام و تاریخ اسلام از آغاز تا خلافت منصور عباسی و قتل ابومسلم خراسانی است. جلد دوم درباره سلسله امویان اندلس، عصر خلافت عباسیان و نیز امیران و فرمانروایان ایران و شام تا دوران عمادالدین زنگی در حلب است. جلد سوم كتاب از اخبار اسماعیلیه شام آغاز شده است. در این جلد از دوران ایوبیان، جنگهای صلیبی ملوك مصر و شام و تونس تا وفات الاشرف صاحب حمص سخن رفته است. جلد چهارم از فتح قیصریه و مرگ هلاكوخان مغول در 663 ق آغاز می‌گردد. مطالب الكامل ابن اثیر تا حوادث 628ق پایان می‌پذیرد، ولی ابوالفدا حوادث تاریخ اسلام را تا 730 ق/1330م آورده است. كسانی چون ابن حبیب دمشقی و ابن شحنه و دیگران ذیل‌هایي بر تاریخ او نوشته‌اند كه معروف‌ترین آنها تتمه‌المختصر ابن وردی است[۱].
تتمه المختصر في أخبار البشر یا تاریخ ابن وردی که خلاصه و نیز ذیلی است بر کتاب المختصر في أخبار البشر ابوالفداء، پس از مرگ ابوالفداء (732ق) و پیش از 740ق تألیف شده است. وی حجم المختصر را به یک سوم تقلیل داد و در مقابل نکاتی از نظم و نثر خود و نیز برخی اخبار و روایات تاریخی، به آن افزود. در میان اضافات او، اخبار برخی زاهدان و متصوفان و ذکر اقوال و کرامات ایشان درخور اعتناست. وی حتی گاهی به ابوالفداء که در برخی موارد سخن را به درازا کشانده، خرده گرفته که در حق این بزرگان کوتاهی کرده است. ابن وردی در سبب تألیف کتاب خود گوید که چون ابوالفداء، المختصر را به حوادث 710ق خاتمه داده، وی ناچار به تکمیل آن پرداخته و ذکر وقایع را تا 749ق (که سال مرگ او نیز هست) کشانده است. این اثر در قاهره (1285ق)، استانبول همراه با تاریخ ابوالفداء (1286ق) و نیز به کوشش احمد رفعت بدراوی در بیروت به چاپ رسیده است[۲].
این اثرِ ابوالفداء در تاریخ شرق‌شناسی قرون هجدهم و نوزدهم منبعی بسیار مهم به‌شمار می‌آمده است. بروکلمان هم در مقاله «ابوالفداء» در دایرةالمعارف اسلام، به‌تفصیل نام تمام آثار کهن فرنگی را برمی‌شمارد که به‌نحوی ترجمه، تصحیح یا تلخیصی از این کتاب‌اند؛ آثاری از رایسکه، گاگنیر، امبرایت گوتینگن، فلایشر، نوئل دس‌وِرگر و ویلیام میور[۳].
تاریخی که در دست شماست، بیشترش خلاصه‌ای از کتاب «الكامل في التاريخ» ابن اثیر جزری است [۴]. که با تاریخ آدم و حوادثی که پس از آن به حسب روایت تورات و سپس عهد عیسی مسیح حسب آنچه در انجیل گذشته آغاز شده است، تا اینکه به تاریخ رسول اکرم(ص) و نشر دعوت ایشان برسد. سپس عصر خلفای راشدین و حاکمان پس از ایشان و حوادثی که در منطقه دعوت اسلامی اعم از سرزمین‌های عربی و غیر عربی در قاره‌های سه‌گانه آسیا، اروپا و آفریقا جریان یافته را ذکر کرده است[۵].
این تاریخ، تهذیبی با استفاده از مصادر اصلی است؛ تا اینکه کمکی برای شناخت حوادث باشد که در این قسمت از عالم از زمان آدم(ع) تا سال 729ق جریان یافته است. حکایت حوادث تا سال 749ق را نیز به نقل از تذییل ابن وردی به دنبال کتاب ابی الفداء آمده است[۶].
ابی الفداء در مقدمه کتاب به سیزده منبع مورد استفاده‌اش در تألیف کتاب اشاره کرده است. سپس مقدمه‌اش را در ضمن سه امر تبیین می‌کند:
- اول اینکه شایسته است محقق تواریخ قدیمی بداند که اختلاف در نقل تاریخ بین مورخین بسیار است؛ همانگونه که در تاریخ ولادت مسیح مختلف نقل شده است.
- در شناخت نسخ تورات سه نسخه سامری، عبرانی و یونانی وجود دارد.
- در شناخت جدول تاریخی که در صفحه 9 مقدمه آمده و اختلافات تواریخ مشهور در آن ذکر شده است[۷].
از جمله حوادث تاریخی می‌توان به این موارد اشاره نمود ذکر شهادت امام علی(ع) در سال چهلم هجری به دست ابن ملجم و سفارش آنحضرت در رعایت تقوای الهی و پرهیز از دنیاگرایی است[۸].
در حوادث سال 617ق چنین می‌خوانیم: «چون تاتار سمرقند را تصرف کردند. چنگیزخان که لعنت خدا بر او باد، بیست هزار سوار در پی خوارزمشاه محمد بن تکش فرستاد، و این گروه را که تاتار آنها را مغربه می‌نامیدند، زیرا به سوی غرب خراسان حرکت کردند». پس از آن مغولان خوارزمشاه را تا نیشابور و سپس مازندران دنبال می‌کنند. تا اینکه خوارزمشاه و یارانش به قلعه‌ای در دریای خزر پناه می‌برند. خوارزمشاه در این قلعه پس از 21 سال می‌میرد. ابی الفداء خوارزمشاه را شخصیتی فاضل و عالم به فقه و اصول معرفی کرده است[۹].
وضعیت کتاب
معرفی اماکن و مستند مطالب و ارجاع به منابع در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است. فهرست مطالب هر جلد نیز در انتهای آن ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- رضا، عنایت الله، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج 6، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1373.
- مؤذن جامی، محمد مهدی، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج 5، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1378.
- کریمی‌نیا، مرتضی، «بررسی روایات جمع قرآن در زمان عثمان (ترجمه بخشی از کتاب تاریخ قرآن نلدکه»، پایگاه مجلات تخصصی نور: قرآن‌پژوهی خاورشناسان، پاییز و زمستان 1385، شماره 1، صفحات 123 تا 162.