حسینی اشکوری، سید احمد

آیت‌الله سید احمد حسینى اشكورى (متولد: 1310ش - نجف اشرف)، نسخه‌شناس، فهرست‌نگار، کتاب‌شناس، از نام‌آوران و مشاهیر اشکورات

حسینی اشکوری، احمد

نام	حسینی اشکوری، احمد
نام‎های دیگر	اش‍ک‍وری‌، اح‍م‍د ح‍س‍ی‍ن‍ی‌، اح‍م‍د ح‍س‍ی‍ن‍ی‌ ن‍ج‍ف‍ی‌، اح‍م‍د
نام پدر	سید على اشكورى
متولد	1310ش
محل تولد	نجف اشرف
رحلت
اساتید
برخی آثار
کد مؤلف	AUTHORCODE04099AUTHORCODE

ولادت

در سال 1350ق، در شب سیزده ربیع‌الاول، مطابق با 1310ش در نجف اشرف، به دنیا آمد. وى، در خانواده‌اى كه به علم و استغناى طبع و تقوا موصوف بودند، پرورش یافت؛ در حالى كه آباء و اجداد او همگى روحانى بودند.

تحصیلات

سید احمد در نه سالگی به مكتب‌خانه محل زادگاهش رفت و چندی نزد ملا سعوده، پیرزن خوش‌قلبی كه معلم قرآن بود، قرائت عم جزء و قرآن را یاد گرفت. سپس در مكتب‌خانه آقا شیخ علی‌اكیبر نائینی، قرآن و گلستان سعدی و برخی كتاب‌های دینی و تاریخی مرسوم در آن دوران و نوشتن را آموخت. او كه در میان شاگردان درخصوص قرائت قرآن و خط و انشا ممتاز گردیده بود، مورد توجه خاص پدر قرار گرفت و از آن پس مقدمات دروس حوزوی را نزد وی و شوهر همشیره‌اش آقا سید نورالدین كازرونی خواند.

دیگر متون ادبیات و منطق را نزد حجج اسلام، آقایان: شیخ محمد رشتی، شیخ كاظم تبریزی (م 1416ق) فرا گرفت. مطول و معالم الاصول را نزد شیخ محمدعلی مدرّس افغانی (م 1406ق) و جلد اول لمعه را خدمت آقا شیخ غلامرضا باقری اصفهانی (م 1427ق) خواند.

در هفده سالگی بر اثر مشكلاتی نجف را ترك كرد و راهی بغداد شد. او چهار سال از دوره جوانی‌اش را در بغداد به كسب و كار گذراند، ولی تحصیل را رها نكرد.

شب‌ها و روزهای تعطیل، كتاب‌های شرح باب حادی عشر و شرح تجرید و به طور كلی مباحث عقلی و كلامی را از شیخ فاضل لنكرانی (م 1402 ق) فرا گرفت.

جلد دوم لمعه را در محضر آقا شیخ هادی شُطیط خواند و در فرصت‌های مناسب كتاب امالی سید مرتضی، العقائد السّبع العلویات ابن ابی الحدید، قصاید سبعه معلّقه، شرح زوزنی و مقداری از مقامات حریری را مطالعه و با شیخ حامد واعظی سبزواری مباحثه كرد.

پس از مدت یادشده به نجف بازگشت و در مدرسه «وسطی» كه آیت‌الله ملا محمدكاظم آخوند خراسانی (م 1329ق) تأسیس كرده بود، سكنی گزید و دروس سطوح عالی را نزد حجج اسلام، آقایان شیخ محسن هراتی، شیخ علی اخوان خراسانی، شیخ محمدعلی مدرس افغانی و آخرین متن سطح عالی حوزه یعنی كفایة الاصول را نزد آقا شیخ مجتبی لنكرانی (م 1406ق) فرا گرفت.

بعضی از دروس جنبی چون عروض و قافیه را نیز از محضر آقا شیخ مرتضی مدرس گیلانی (م 1420ق) آموخت و از آن پس در درس‌های عمومی شركت نكرد، مگر در درس تفسیر آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی (م 1413ق) كه در شب‌های تعطیلی برگزار می‌شد.

آقای اشكوری در مجالس و محافل خصوصی حضرات آیات، آقایان: حاج میرزا حسن بجنوردی (م 1395ق)، سید یحیی مدرسی یزدی (م 1383ق)، شیخ مجتبی لنكرانی، میرزا باقر زنجانی (م 1394ق) میرزا هاشم آملی (م 1413ق) و دیگر استادان شركت كرد و بهره‌های علمی فراوانی برد. وقتی هم به قم مهاجرت كرد، از مباحث فلسفه و عرفان و تفسیر استاد علاّمه آقا سید محمد حسین طباطبایی (م 1402ق) بهره‌مند گردید.

استاد اشكوری در ایام تحصیلی بنابر روش و عادتی كه در حوزه‌ها مرسوم است، در نجف‌ برای برخی از طلاب مبتدی و سطح، ادبیات و برخی موضوعات دیگر را تدریس می‌كرد و در قم برای مدتی در مدرسه آیت‌الله گلپایگانی به تدریس ادبیات پرداخت.

استاد اشكوری پس از گذراندن دوره‌ تحصیلی مرسوم و بهره‌گیری‌های علمی به مقدار لازم از علوم قدیم، برای یافتن كاری تخصصی كه جای آن خالی و بدان نیاز باشد، حدود یك سال كارهای مختلفی را ارزیابی و بررسی كرد و سرانجام به این نتیجه رسید كه بهترین كار علمی در شأن وی، تحقیق در آثار و متون گذشتگان و نسخه‌شناسی خطی است؛ چرا كه این آثار بهترین سرمایه‌هایی هستند كه مبانی علمی اصیل را در آنها می‌توان یافت. از سویی، حوزه‌های علمیه آن روزگار، چنان علاقه‌‌ای به این رشته نشان نمی‌دادند و سرگرم برنامه‌های حوزوی خاص خود بودند. پس از اندك زمانی تحقیق، انگیزه بیشتری برای این كار كلیدی یافت و تصمیم گرفت با همه سختی‌ها و ناملایماتی كه در پیش روی داشت، راه و كار خود را چنان كه باید و شاید، در حد توان ادامه دهد. بنابراین برای ورود به كار، تصحیح كتاب را انتخاب كرد كه هم در مسیر دانش و خدمت به دین باشد و هم بهره‌ مادی داشته باشد و نیازهای ضروری زندگی را تأمین كند.

پس با بعضی از چاپخانه‌های نجف تماس گرفت و با نازل‌ترین اجرت مشغول كار شد. به تدریج مؤلفان، كارهای خود را به او می‌دادند و چون كارها خوب و باسلیقه انجام می‌شد، اجرت بهتر و بیشتری می‌پرداختند. تصحیح و غلط‌گیری كتاب‌ها برای او موجب شد تا با شخصیت‌های علمی و ادبی و صاحبان قلم در نجف و برخی شهرهای دیگر عراق آشنا و مرتبط شود.

این ارتباط‌ها و برخوردها كه بیشتر با دنیای خارج ایز حوزه‌ بود، دو فایده برای او داشت: یكی آنكه اطلاعات فراوانی در رشته‌های گوناگون فرهنگ اسلامی و دانش دینی پیدا كرد و دیگری آنكه سبب شد از غلط‌گیری فرم‌های چاپی، به تدریج به نویسندگی و تحقیق در آثار گذشتگان روی آورد.

فهرست‌نگاری

ایشان در آغاز تحقیقاتش، به اهمیت شناخت نسخه‌‌های خطی و گزینش صحیح‌ترین متن جهت مطالعه و بررسی پی برد و از این بابت برای دستیابی به نسخ صحیح كوشید. سپس دریافت كه فهارس هم به خاطر كلیدی بودن، ارزش والایی در شناساندن مواریث علمی كهن و تألیفات و تصنیفات گذشتگان دارند و نیز این طریق، وقت كمتری از پژوهشگران می‌گیرد.

او از سال 1380ق وارد حوزه نسخه‌های خطی شد و به فهرست‌نگاری روی آورد و بخشی از اوقات خود را به این كار اختصاص داد.

نخستین اثرش در این فن، تهیه فهرست اجمالی نسخه‌های خطی كتابخانه آیت‌الله بروجردی (م 1380ق) در نجف بود.

پس از آن برای كتابخانه عمومی آت‌الله حكیم (م1390ق) فهرستی تنظیم كرد كه بالغ بر شش جلد محفوظ گردید.

وی در این سال‌ها سفری به ایران كرد و در طول شش ماه و نیم، به شهرهای مختلف ایران از جمله مشهد مقدس، تهران، قم، یزد و همدان رفت و از كتابخانه‌های عمومی و شخصی بازدید كرد. در این سفر، صدها نسخه خطی را از نظر گذراند.

در سال 1391ق بر اثر فشارهای حكومت بعث عراق به ایران مهاجرت كرد و در جوار كریمه اهل بیت در قم سكونت گزید. در قم نخستین كسی كه به دیدار او رفت، آیت‌الله نجفی مرعشی (م 1411ق) بود. ایشان از وی خواست به تنظیم فهرست كتاب‌های خطی كتابخانه او بپردازد. آقای اشكوری با قبول این پیشنهاد، در كنار كارهای تحقیقی خودش، كار تهیه فهرست نسخه‌های خطی آن كتابخانه را شروع كرد و در طول 26 سالی (1391 – 1417ق) كه در آنجا مشغول بود، 27 جلد فهرست نسخه‌های خطی را نگاشت و دو جلد هم به عنوان راهنمای آن تهیه كرد و شش جلد هم به عنوان التراث العربی فهرست كتاب‌های عربی را نوشت كه مجموع آن 35 جلد شد.

وی افزون بر بازدید كتابخانه‌های ایران، از 45 كتابخانه عمومی و خصوصی در كشورهای انگلستان، ایتالیا، عراق، ‌سوریه، هند، پاكستان، یمن، كویت، عربستان سعودی، بحرین و غیره، بازدید و از نسخه‌های خطی و نفایس آنها عكس‌برداری كرد و یادداشت‌های فراوانی برداشت.

از شصت كتابخانه عمومی و خصوصی داخل كشور در شهرهای قم، مشهد، تهران، كرمانشاه، همدان،‌ قزوین، كاشان، رشت و ساری و شهرهای دیگر، نیز دیدن كرد و نسخه‌های خطی كتابخانه‌هایشان را از نظر گذراند و برای بسیاری از آنها فهرست نگاشت.

از مجموع 105 كتابخانه‌ای كه بازدید كرده، نسخه‌های خطی بسیاری از آنها را فهرست‌برداری و چاپ كرده و برخی از فهرست‌ها چاپ نشده است.

وی هم اكنون مشغول كاری بزرگ و گسترده با عنوان التراث العربی المخطوط فی مكتبات ایران العامة است كه جامع فهرست نسخه‌های خطی عربی موجود در كتابخانه‌های عمومی ایران است.

برای نمونه از این پروژه بزرگ، دوره‌ چهارده جلدی را با بهترین روش به چاپ رسانده است.

از ویژگی‌های فهرست‌نگاری آقای اشكوری این است كه تقلیدی نیست، بلكه با توجه به شیوه‌های رایج در این عرصه و دقت در فهرست‌های تهیه‌شده در كشورهای مختلف، شیوه فهرست‌نگار‌یش را در دو بخش متمایز قرار داده كه بسیار آسان و گویا است. ی

كتاب‌شناسی: در این بخش، نام كامل كتاب، موضوع، زبان، نام كامل ‌مؤلف با تاریخ درگذشت یا تعیین عصر وی، هدف و روش كار در كتاب، امیازات مخصوص، ابواب و فصول و تقسیم‌بندی مطالب مورد نظر، نام شخصی كه كتاب برای او تألیف شده، تاریخ تألیف و محل آن، آغاز و انجام، آورده می‌شود.
نسخه‌شناسی: در این قسمت، نوع خط، نام كاتب، تاریخ و محل كتابت، نام كسی كه كتاب برای وی نوشته شده، تشخیص نوع عناوین، جدول‌بندی‌ صفحه‌ها یا زرفشانی یا سرلوح یا مینیاتور و كارهای تزیینی و هنری، تصحیح و حاشیه‌نویسی و مقابله، بلاغ در نسخه یا اجازه و نام اجازه‌دهنده و گیرنده با تاریخ آن، نام مالكین نسخه و مهر‌های آنان، تاریخ تملك، وضع كاغذ یا جلد، شماره برگ‌ها و سطرها، عرض و طول برگ‌ها یقین می‌گردد.[4] آقای اشكوری در سال 1378ش از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به عنوان فهرست‌نگار نمونه كشور انتخاب، و از وی قدردانی شد.

كتابخانه مجلس شورای اسلامی هم در سال 1384ش جلسه‌ باشكوهی برای بزرگداشت وی برگزار كرد كه پژوهشگران داخل و خارج كشور در آن شركت كردند و دو كتاب به نام حدیث عشق و رنج و گنج بدین مناسبت چاپ و منتشر شد.

محقق اشكوری تنها فهرست‌نگاری است كه بیش از هفتاد جلد فهرست نگاشته و به چاپ رسانده و حدود 000/50 نسخه خطی را بررسی كرده‌ است.

آثار علمی

استاد اشكوری حدود نیم قرن است كه به تألیف، تصحیح، ترجمه و نگارش مقالات علمی اشتغال دارد. او در این مدت، بالغ بر 185 جلد كتاب، شامل 103 عنوان و 50 مقاله علمی نگاشته و مجموع آثار مطبوع و غیر مطبوع وی كه به زبان‌‌های فارسی و عربی است، بالغ بر 270 جلد می‌شود. از بین آثار برشمرده شده، فهرست برخی از آنها به این شرح است:

تعداد مجلدات تألیفات چاپ‌شده، 84 جلد با 32 عنوان بدین قرار است:

اجازات الحدیث للعلامة المجلسی(عربیی): در این كتاب، اجازاتی كه علامه شیخ محمدباقر مجلسی(م 1110ق) به شاگردان خود داده و در لابه‌لای نسخه‌های خطی مختلف درج شده، گردآوری شده است.
الامام الثّائر(عربی): این كتاب شرح حال مفصل عالم بزرگ شیعی، آیت‌الله سید مهدی حیدریو اولاد و بستگان اوست كه در دو نوبت چاپ شده است.
الامام الحكیم‌(عربی): در شرح حال مرجع بزرگ شیعه، آیت‌الله سید محسن طباطبایی حكیممی‌باشد. در آغاز این كتاب تقریظی از علاّمه شیخ آقا بزرگ تهرانی به چاپ رسیده است.
الامام الشاهرودی(عربی)‌: این كتاب در شرح حال مرجع دینی شیعه، آیت‌الله سید محمود شاهرودی (م 1395ق) است.
التّراث العربی فی مكتبةآیت‌الله المرعشی(عربی): این كتاب، فهرست تفصیلی نسخه‌های خطی عربی كتابخانه عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی است كه در شش جزء آمده است.
تراجم الرّجال(عربی): این كتاب شرح حال بزرگان و صاحب اثران در زمینه‌های مختلف علمی است كه در هیچ منبع و مأخذی یا ذكر نشده و یا به طور ناقص آورده شده است. منبع اولیه این كتاب، اطلاعات پشت نسخه‌ها و مطالب لابه‌لای اوراق نسخه‌های خطی است كه به هنگام فهرست‌نویسی، مؤلف آنها را به دست آورده و چاپ اخیر آن در 4 جلد منتشر شده است.
التّراث العربی المخطوط فی مكتبات ایران العامة: این مجموعه، چهارده‌ جلدی شامل معرفی كتاب‌های عربی در كتابخانه‌های عمومی ایران و شناساندن نسخه‌های آنها در كتابخانه‌ها است.
التعریف بالترّاث(عربی): در این اثر، كتاب‌هایی كه ارزش تراثی بیشتری دارند، پس از گزینش، معرفی شده و مقالاتی از این كتاب در مجله «الهادی» آمده است.
تلامذة العلامة المجلسی و المجازون منه(عربی): این كتاب مكمل اجازات الحدیث للمجلسیاست و در آن، نام شاگردان و كسانی كه موفق به اجازه حدیثی از او شده‌اند، با شرح احوال آنها آمده است.
حیاة الشّریف المرتضی(عربی): شرح حال علم الهدی علی فرزند حسین، معروف به شریف مرتضی (م 436ق) برادر شریف رضی (م 406ق) (مؤلف نهج البلاغه) است.
دلیل المخطوطات(عربی): این كتاب، فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه‌های شخصی و عمومی است كه اكثر آنها را مؤلف هنگام مسافرت به كشورهای مختلف و شهرهای گوناگون تهیه و تنظیم كرده است. بنای مؤلف بر آن بوده كه در هر مجلد، اثری از یكی از میراث‌های شیعی نیز چاپ كند. مجموعه دلیل المخطوطاتپس از چاپ اول توسعه یافت و اكنون در سه مجلد به معرفی بیش از سی كتابخانه پرداخته است.
از مجلدات سه گانه، فهرست تعدادی از كتابخانه‌ها به طور مستقل توسط «مجمع ذخائر اسلامی» چاپ شده است؛ از جمله: مخطوطات كتابخانه‌های آیت‌الله بروجردی و آیت‌الله نجومی در كرمانشاه، امام هادی (علیه السلام) ، مرتضوی و میبدی در مشهد، كتابخانه دزفول، كتابخانه جزایری نجفی در نجف، اسماعیلیه در شاهرود، كتابخانه عبدالعظیم الهادی در ضحیان یمن كه به دوازده جلد بالغ می‌گردد.
السّیدة سكینة بنت علی(عربی): مختصری است در تاریخچه‌ زندگی حضرت سكینه، دختر حضرت امیرمؤمنان(علیه السلام) كه قبرش در «داریا» در كشور سوریه است.
علی هامش الذریعة الی تصانیف الشیعة(عربی): این كتاب، استدراكاتی است بر كتاب الذریعهشیخ آقا بزرگ تهرانی و اصلاح اغلاطی كه در تواریخ و دیگر معلومات ثبت‌شده در الذریعه، روی داده است.
راهنمای فهرست كتابخانه آیت‌الله مرعشی(فارسی): این كتاب جهت تسهیل مراجعه محققان به فهرست‌های بیست جلدی كتابخانه است. این راهنما فهرست الفبایی نام اجازه‌دهندگان و اجازه‌گیرندگان، فهرست موضوعی كتاب‌ها با نام مؤلفان و غیره است.
فهرست مخطوطات خزانة الروضة الحیدریة(عربی): در فهرست حاضر، مؤلف به معرفی تفصیلی كتاب‌های كتابخانه حرم امیر مؤمنان، علی (علیه السلام) پرداخته كه از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین كتابخانه‌های اسلامی در نجف اشرفاست و در پایان آن، فهرست الفبایی كتاب‌ها، موضوعات و مؤلفان را درج كرده است.
فهرست مخطوطات شیخ محمد رشتی(عربی): این كتاب فهرست 150 نسخه خطی است كه شیخ محمد رشتیبه كتابخانه عمومی آیت‌الله حكیم اهدا كرده است.
فهرست نسخه‌های خطی خاندان میبدی(فارسی): این فهرست در دو بخش كرمانشاه و بخش مشهدتنظیم شده است. در بخش كرمانشاه به معرفی 151 نسخه مربوط به این خاندان پرداخته شده كه در غرفه جنب مسجد میبدی كرمانشاه نگهداری می‌شود و در بخش مشهد یك هزار و دویست نسخه در پنج دفتر تنظیم شده است. چهار دفتر آن به چاپ رسیده و این بخش در كتابخانه نجفی جناب سید ناصر میبدی است.
فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه عمومی امام هادی (علیه السلام) مشهد مقدس(فارسی): این كتاب، فهرست 110 نسخه خطی كتابخانه عمومی مجتمع امام هادی (علیه السلام) است كه آیت‌الله سید محمدحسین مصباح،تأسیس كرده است.
فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه مدرسه آیت‌الله بروجردی در كرمانشاه(فارسی): در این دفتر، 143 نسخه خطی كتابخانه مدرسه آیت‌الله حاج آقا حسین بروجردیكه از مدارس علمیه قدیم كرمانشاه است، معرفی شده است.
فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه مدرسه علمیه آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی در مشهد(فارسی): در فهرست حاضر، 175 نسخه خطی كتابخانه مدرسه یادشده معرفی شده است. در حال حاضر كتابخانه حدود 70 هزار جلد كتاب چاپی دارد و از مراكز علمی بسیار مهم و مفید به شمار می‌رود.
فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه عمومی مدرسه آیت‌الله سید محمدرضا گلپایگانی در قم(فارسی): مدرسه یادشده از مدارس مهم و در حال حاضر مركز تدریس سطوح بالای حوزوی در قماست. در كتابخانه این مدرسه، مجموعه‌ای بسیار مهم در سه بخش چاپی، قرآنی و خطی فراهم شده است و تعداد 120 نسخه خطی آن را یكی از خیّرین در بدو تأسیس به كتابخانه اهدا كرد. فهرست حاضر به معرفی 400 نسخه از آن پرداخته است.
فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی در قم(فارسی): مفصل‌ترین فهرست نگاشته‌شده از مؤلف است. در این مجموعه 27 جلدی كه طی 22 سال (1353 – 1375ش) تدوین شده، یازده هزار نسخه معرفی گردیده است. مقداری از خطوط علمای بزرگ، اجازه‌ها و نمونه‌هایی از نسخه‌های قدیمی و سرلوحه‌های ارزنده‌ نیز كلیشه شده است.
فهرست‌ نسخه‌های خطی خورشید گردیزدی در مُلتان پاكستان(فارسی): این كتابخانه متعلق به سید خورشید عباس گردیزی در ملتان پاكستاناست. از مجموع كتاب‌های موجود در این كتابخانه، حدود 55 نسخه آن خطی است كه فهرست شده و از نظر هنری، نسخه‌های ممتازی است.
فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه دانشگاه بوعلی همدان(فارسی): فهرست حاضر به تفصیل تعداد 341 نسخه خطی دانشگاه بوعلی همدانرا معرفی كرده است.
فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی كاشان(فارسی): در این دفتر 110 جلد نسخه‌ خطی موجود در كتابخانه اداره یادشده، معرفی گردیده است.
فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه صدوقی یزدی در یزد(فارسی): در این دفتر، 200 نسخه خطی از كتابخانه حجت‌الاسلام والمسلمین شیخ محمدعلی صدوقی یزدی (امام جمعه یزد) كه حدود 10 هزار كتاب چاپی و تعدادی نسخه خطی دارد، معرفی شده است.
فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه مؤسسه امام صادق (علیه السلام) در قم(فارسی): مؤسسه امام صادق (علیه السلام) به همت آیت‌الله حاج شیخ جعفر سبحانیتأسیس شده و بخش‌های مختلف تحقیق، آموزش كلام و كتابخانه دارد. فهرست حاضر به معرفی 138 نسخه خطی كتابخانه این مؤسسه اختصاص یافته است.
فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه مفتی الشّیعه در قم(فارسی): این فهرست،110 نسخه خطی خریداری‌‌شده و موروثی آیت‌الله حاج سید محمد مفتی الشیعهاردبیلی را در بردارد.
فهرست نسخه‌های خطی مركز احیاء میراث اسلامی در قم(فارسی): كامل‌ترین فهرست از مجموعه تألیفات مؤلف در زمینه فهرست‌نگاری است. مركز احیاء میراث اسلامی در سال 1374 شمسی به همت استاد اشكوری و با حمایت و پشتیبانی دفتر آیت‌الله سیستانی در قم تأسیس شد.