الاثناعشريات الخمس
الإثنا عشريات الخَمس، تألیف بهاءالدین محمد بن حسین عاملی (متوفی 1031ق)، مشهور به شیخ بهایی، فقیه، ادیب، محدث و ریاضیدان نامدار قرن ۱۰ق، حاوی پنج رساله عربی در موضوع فروعات فقهی است. این نسخه از کتاب با تحقیق مسعود شکوهی منتشر شده است.
| الإثنا عشريات الخمس | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | شیخ بهایی، محمد بن حسین (نويسنده) شکوهی، مسعود (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | الإثنا عشريات الخمس في الطهارة و الصلاة و الزکاة و الصوم و الحج؛ الطهارتية، الصلاتية، الزکاتية، الصومية، الحجية |
| ناشر | اعجاز |
| مکان نشر | ايران - قم |
| سال نشر | 1387ش |
| موضوع | فتواهای شيعه - قرن 11ق، فقه جعفری - رساله عمليه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 182/7 /ش9الف2 |
ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمه و دو بخش است:
- مقدمه محقق در معرفی نویسنده و نسخه‌های مورد اعتماد کتاب.
- مقدمه مؤلف و پنج رساله که هر یک به یکی از فروع طهارت، نماز، خمس و زکات، روزه و حج اختصاص یافته است؛ و چون هریک از این فروع در ۱۲ «فصل» یا «مطلب» مطرح شده است، هر یک از آنها را «الإثنا عشرية...» نامیده است و این مجموعه را در مقدمه رساله مربوط به زکات، «الإثنا عشريات الخَمس» خوانده است.
- خاتمه در آداب زیارت ائمه اطهار(ع).
گزارش محتوا
مجموعه «الإثنا عشريات» مجموعه‌ای است مشتمل بر پنج رساله در فروع فقه به سبک و شیوه‌ای نو در بیان مسائل فقهی که سپس شیوه متّبَع فقیهان متأخرتر شد[۱].
شیخ در آغاز هریک از رساله‌ها و مخصوصاً رساله طهارت تصریح کرده است که این مباحث را به سبک شیوه‌ای نو عرضه می‌کند؛ و مرادش از آن بیان جوانب مختلف مباحث فقهی در تعدادی از این رساله‌ها به‌صورت ۱۲پرسش کوتاه و ذکر پاسخ مفصل در همان‌جاست. شیوه‌ای که به‌تدریج به شیوه تدوین رسائل عملیه انجامید[۲].
در رساله طهارت پرسش‌های دوازده‌گانه این‌هاست: طهارت چیست؟؛ اقسام طهارت کدام است؟؛ تشریع طهارت یا مقصود از طهارت چیست؟؛ طهارت با چه چیزهایی صورت می‌بندد؟؛ اسباب طهارت، وجوباً یا استحباباً، چیست؟؛ کدام اعضا را باید طاهر کرد؛ چه وقتی باید خود را طاهر کرد؟؛ فاعل طهارت کیست؟؛ در چه مکان‌هایی می‌توان خود را طاهر کرد؟؛ مقدمات طهارت چیست؟؛ انواع طهارت کدام است؟ و توابع طهارت چیست؟ در همین مبحث آخر به انواع آب از جاری و راکد و قلیل و کثیر و مضاف و مطلق و حد کر و ازاله نجاسات ده‌گانه و دیگر مسائل آن پرداخته است. در بعضی مباحث علاوه بر پاسخ از پرسش اصلی، به لواحق و توابع موضوع هم در زیرعنوان‌هایی چون «تتمه» و «تکمیل» و «فصل» پرداخته است[۳].
رساله نماز فقط به نمازهای یومیه اختصاص یافته است و شیخ در آغاز رساله متذکر شده است که چون امور معتبره در نمازهای پنج‌گانه یا فعل است یا ترک فعل و هریک یا واجب است یا مستحب و هریک یا زبانی است یا مربوط به علم و اطلاع و نیت (جنانی) است، یا ارکانی است، ازاین‌رو مباحث نمازهای یومیه از ۱۲مبحث بیرون نیست که از آن جمله است:
- افعال واجب زبانی در ۱۲فعل، مانند تکبیر و قرائت سوره حمد و سوره دیگر و جهر و اخفات در قرائت؛
- افعال واجب جنانی، نیز در ۱۲ فعل، مانند تحصیل علم شرعی به وجوب اقوال و افعال و شروط نماز یا از راه اجتهاد یا تقلید از مجتهد حیِ عادل ولو مجتهد متجزی، علم شرعی به پاک بودن تن و جامه از حدث اکبر و اصغر و نجاسات ده‌گانه، علم یقینی به دخول وقت نماز و غیره؛
- افعال واجب ارکانی، هم در ۱۲فعل، مانند وضو برای مبتلا به حدث اصغر و غسل جنُب و حائض؛ قیام و قعود و رکوع و سجود و غیره؛
- افعال مستحب زبانی در ۱۲فعل، مانند اذان و اقامه و تکبیرهای شش‌گانه و جهر و ترتیل و غیره؛
- افعال مستحب جنانی در ۱۲فعل، مانند حضور قلب و ترس از خدا موقع قیام به نماز، خشوع در نماز و غیره[۴].
رساله سوم مشتمل بر ۱۲مبحث درباره زکات و خمس «به ترتیبی نو و سبکی استوار» است. ازآنجاکه زکات یا متعلق به مال است یا بدن (زکات فطرت یا صدقه)، هر یک از این دو در شش مبحث مطرح می‌شود که از آن جمله است:
- زکات مالی چیست؟
- زکات مالی بر چه کسی واجب است؟
- زکات مالی بر چه چیزهایی تعلق می‌گیرد؟
- زکات مالی چه اندازه است؟
- زکات فطرت بر چه چیزهایی تعلق می‌گیرد؟[۵].
پس‌ازاین مباحث فصلی زیر عنوان «خاتمة في أحكام الخمس» آمده است[۶].
رساله چهارم زیر عنوان الإثنا عشرية الحجية به مباحث مربوط به حج تمتع اختصاص یافته است و شیخ در مقدمه هم از شیوه نو و سبک نامعهود این رساله در بیان مطالب فقهی یاد کرده است. این رساله مشتمل بر ۲۳فصل و یک خاتمه است، اما هریک از فصول به ۱۲عمل از واجب و مستحب تقسیم شده است و وجه‌تسمیه آن به اثنی عشریة، ظاهراً، همین است؛ مثلاً شرایط وجوب حج مشتمل بر ۱۲شرط، چون بلوغ و عقل و حریت و تمکن، است؛ یا در هر یک از فصول مربوط به واجبات و محرمات احرام، ۱۲مورد یاد کرده است[۷].
رساله پنجم و آخر این مجموعه الإثنا عشرية الصوميّة نام دارد. شیخ در آغاز مقال آورده است که آنچه روزه‌دار باید از آن اجتناب کند، دو نوع است: اول اموری که ارتکاب آن روزه را باطل می‌کند و تحقق روزه به اجتناب از آن است، مانند خوردن به عمد. نوع دوم از آن‌گونه نیست، ولی نهی از آن هم آمده است؛ مانند حقنه. در نوع اول، امساک از آن امور در نیت روز شخص مکلف، ولو اجمالاً، واجب است؛ ولی در نوع دوم نیت اجتناب از آن واجب نیست. فصل بعد درباره همان اموری است که جز با اجتناب از آنها روزه تحقق نمی‌یابد. فصول سپسین درباره روزه واجب در ۱۲مورد، همچون روزه ماه رمضان، روزه قضا، روزهای که مکلّفی به جای دیگری می‌گیرد، روزهای که به نذر یا سوگند واجب شده است و موارد دیگر؛ روزه مستحب غیرمحصور در ۱۲مورد، همچون روزه روز تولد پیامبر(ص)، روزه عید غدیر، روزه روزهای سه‌گانه در هر ماه و موارد دیگر؛ روزه حرام در ۱۲مورد، مانند روزه عیدین فطر و قربان، روزه سکوت، روزه وصال، روزه روز شک به نیت رمضان، روزه مستحبی بنده بدون اجازه مالک و امور دیگر؛ کسانی که روزه آنها صحیح نیست، مانند کودک، مجنون، بیهوش، مست، کافر و غیره؛ و فصولی دیگر است. خاتمه رساله به ذکر ۱۲مزیت ماه رمضان نسبت به ماه‌های دیگر، براساس آنچه از قرآن و احادیث امامان (ع) مستفاد می‌شود، اختصاص داده شده است[۸].
وضعیت کتاب
مطالب و توضیحات پاورقی اگر به قلم نویسنده باشد با «منه» و اگر از دیگران باشد با «الهامش» متمایز شده است[۹].
شرح نسخ مورد استفاده محقق[۱۰] و تصاویری از آن در مقدمه آمده است[۱۱].
مستندات مطالب و معانی لغات نیز در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است.
در پایان کتاب فهارس آیات، اشعار، کتب ذکر شده در متن، مصادر تحقیق و موضوعات توسط محقق اثر ارائه شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- سجادی، سید صادق، «الإثنا عشريات الخمس»، پایگاه مجلات تخصصی نور: نقد کتاب فقه و حقوق، بهار 1394، شماره 1، صفحه 187 تا 190؛ به آدرس اینترنتی:
http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1173861