اولیاء‌الله، محمد بن حسن
محمد بن حسن آملى معروف به ملا اولیاءاللّه، مورخ، شاعر قرن هشتم
ولادت
در شهر آمل متولد گرديد.
تحصیلات
احتمالاً مقدمات را در يكى از مدارس شهر آمل خوانده و در همين شهر زانوى تلمذ نزد استادان بر زمين زده است. درباره اساتيدش اطلاعى در دست نيست و درباره خود او نيز مطالب پراكندهاى در دست است كه در ذيل آمده است:
او ابتدا در آمل ساكن بود اما در سال 750ق از اين شهر بيرون آمد و به رويان (شهر كجور) رفت. در رويان ملاقات‌هایى با ابوالمعالى فخرالدوله شاه غازى بن زيار بن كيخسرو داشته و شاه غازى در ضمن محاورات و گفتگوها، او را وادار به نوشتن تاريخى درباره رويان كرده است. در آن ايام، وضع روحى وى به علت غربت و دورى از وطن زياد خوب نبوده و آزرده و دلتنگ بود.
به نقل از تاريخ رويان، او به عراق رفته و قبور ائمه(ع) را زيارت كرده است. در بيان خرابى مشهد حسین بن على(ع) به امر متوكل و آبادانى آن به‌دست محمد بن زيد و امير عضدالدوله فناخسرو مى‌نويسد: «الداعى محمد بن زيد از طبرستان اموال فرستاد و عمارت فرمود به قدر».
وى مردى كنجكاو و علاقه‌مند به تاريخ بوده است. او روزهائى كه در شهر آمل بود، به مشاهد و مقابر سرى مى‌زد و آنچه بر در و ديوار و ضريح نوشته شده بود مى‌خواند.
وی مورد توجه ملک فخرالدوله حسن بن شاه کیخسرو، اسپهبد سلسلهٔ باوندیان کینخواریه، بوده و پس از قتل ملک مزبور به دست پسران کیا افراسیاب چلاوی در ۷۵۰ که ناامنی آمل را فرا گرفته بود، اولیاءاللّه آملی نیز از آمل به رویان مهاجرت کرد و مورد توجه ابوالمعانی فخرالدوله شاه غازی بن زیار بن کیخسرو، ملک پادوسبانی، واقع شد و بنا به خواهش وی تاریخ رویان را تألیف کرد. این تاریخ، مشتمل بر شرح اوضاع تاریخی مازندران و رویان تا سال ۷۵۰ هجری که در مقدمهٔ تاریخ ظهیرالدین مرعشی آمده‌است و مورخ مزبور از آن استفاده نموده‌است.