مصابيح الأحكام؛ كتاب الطهارة

مصابيح الأحكام، اثر علامه سید محمدمهدی طباطبایی، معروف به بحرالعلوم (1155-‌1212ق)، به زبان عربی است که با تحقیق و تصحیح سید مهدی طباطبایی و فخرالدین صانعی به چاپ رسیده است.

‏ مصابيح الأحكام؛ كتاب الطهارة
پدیدآوران	بحرالعلوم، محمدمهدی بن مرتضی (نويسنده) طباطبایی، مهدی (محقق) صانعی، فخرالدین (محقق)
ناشر	فقه الثقلين، ميثم التمار
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	مجلد1: 1385ش/1427ق، مجلد2: 1387ش/1429ق، مجلد3: 1391ش/1433ق، مجلد4: 1391ش/1433ق
موضوع	فقه جعفری - قرن 13ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	4
کد کنگره	‏ ‏BP‎‏ ‎‏183‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏3‎‏م‎‏6

نام‌های دیگر کتاب

آقابزرگ تهرانی در «الذريعة»، این اثر را «مصابيح الأحكام» و «المصابيح في الفقه المستنبط علی الوجه الصحيح» ذکر کرده و علامه سید محمدباقر موسوی خوانساری در «روضات الجنات» آن را «مصابيح الفقه» نامیده است.

تاریخ تألیف

ظاهرا مؤلف در سال‌های پایانی قرن دوازدهم قمری، به تألیف این کتاب مشغول بوده است‌؛ البته ازآنجاکه تقسیم‌بندی کتاب به‌صورت منظم و طبق دسته‌بندی متعارف در کتاب‌های فقهی نبوده، بلکه به‌صورت متفرقه و تنها دربردارنده برخی از ابواب و مباحث فقهی است و از طرف دیگر، مؤلف در دلیل پنجم از قول مختار خود، مصباح سیزدهم کتاب‌، تصریح می‌نماید که «فقیهان شیعی در این روزگار که همانا سال 1199ق، باشد، به این مطلب فتوا داده‌اند...»، پس می‌توان گفت محدوده زمانی آفرینش این اثر، پایان قرن یازدهم و آغاز قرن دوازدهم بوده است.

انتساب کتاب

برخی از بزرگان تردید نموده‌اند که آیا‌ «مصابيح‌ الأحكام»‌ از تألیفات سید بحرالعلوم است یا از نگاشته‌های شاگردان وی، اما دقت در‌ کتاب‌ و نحوه ورود و خروج در مباحث آن و شهرتی که در این‌باره وجود‌ دارد، هرگونه شک و تردیدی را در مورد‌ صحت انتساب این کتاب‌ به‌ علامه بحرالعلوم برطرف می‌سازد‌.

ساختار

کتاب با مقدمه محققین آغاز و مطالب در چهار جلد، تنظیم شده است.

اثر حاضر، متن فقهی مستقلی است که تنها شامل برخی از ابواب فقهی چون كتاب الطهارة، كتاب الصلاة، كتاب الزكاة، كتاب التجارة، كتاب النكاح و... است و برخی از ابواب دیگر چون كتاب الجهاد، كتاب النذر، كتاب الوقف و... را شامل نمی‌شود.

گزارش محتوا

مقدمه محققین، دارای سه بخش زیر می‌باشد:

1. معرفی مؤلف: در این بخش، زندگی‌نامه مفصلی از نویسنده ارائه گردیده و اطلاعات مفیدی پیرامون نام و نسب، لقب، ولادت، اولاد، ملاقات با امام زمان(عج)، مشایخ، زندگانی علمی، ادبیات و شعر، تألیفات، شاگردان و راویان و وفات وی، در اختیار خواننده قرار گرفته است.
2. معرفی کتاب: این بخش، پژوهشی است پیرامون نام کتاب، تاریخ تألیف آن، ابواب و فصول کتاب و شبهه نسبت کتاب به مؤلف.
3. روش تحقیق: در این قسمت، به اقدامات تحقیقی صورت‌گرفته بر روی کتاب، اشاره شده است.

کتاب حاضر، یکی از مهم‌ترین کتاب‌های فقهی شیعه و مشحون از نکات ناب و نظریات دقیق علمی است. این کتاب را علی‌رغم جایگاه ویژه‌ای که دارد، تنها به‌صورت خطی، آن‌هم در گوشه‌ و کنار کتابخانه‌ها می‌توان یافت و فقها و محققان از دسترسی به این کتاب که مفصل‌ترین و مهم‌ترین اثر فقهی مؤلف آن است، محروم بوده‌اند؛ تنها آن قسمت از نظریات مؤلف در این کتاب در اختیار محققین قرار گرفته است که در کتاب‌های بعد از وی نقل شده باشد، مانند «مفتاح الكرامة» و «جواهر الكلام» و در برخی از آثار فقهی شیخ انصاری و....

برخی از ویژگی‌های کتاب

1. مباحث مقدماتی:

مؤلف قبل از شروع کتاب، با تمهیدات و مقدماتی هفت‌گانه، خواننده را با فقه و جایگاه فقیه و اطلاعاتی سودمند در این مورد آشنا ساخته است‌. این تمهیدات عبارتند از:

1. 1. تعریف فقه و جایگاه فقیه.
   2. دسته‌بندی ابواب فقه.
   3. اقسام عبادات‌.
   4. مسائل و دلائل فقه.
   5. علوم مقدماتی پیرامون فقه و شرایط اجتهاد.
   6. اجتهاد مطلق و اوصاف فقیه.
   7. عظمت جایگاه فقه و منصب فقیه.
2. فقه مقارن:

بحرالعلوم از چنان تسلطی بر مباحث فقهی - کلامی عامه برخوردار بوده است که در سفر خود به بیت‌الله الحرام، در شهر مکه به تدریس پرداخته و بسیاری از پیروان مذاهب چهارگانه اهل سنت در آن شرکت نموده‌اند. با توجه به این ویژگی، سید در این کتاب نیز به‌مناسبت متعرض اقوال و آرای اهل سنت گردیده است.

1. بررسی گسترده نظریات گوناگون فقهی:

شاید بتوان گفت صاحب «جواهر الكلام» در کتاب خود برای نقل اقوال مختلف از «مفتاح الكرامة» استاد خود سید جواد عاملی استفاده نموده است. «مفتاح الكرامة» در نقل اقوال مختلف‌، معروف و مشهور است. با توجه به این نکته که سید جواد عاملی، شاگرد سید بحرالعلوم است و تعداد بسیاری از این اقوال را با استفاده از کتاب استاد خود نقل نموده است، می‌توان نتیجه گرفت که مؤلف «مصابيح الأحكام» در این عرصه نیز پیش‌گام بوده و تمامی اقوال و آرا را مراجعه نموده و خود استخراج کرده است. عظمت این عمل، آنگاه بیشتر نمود پیدا می‌کند که توجه کنیم مؤلف در یک فرع فقهی که در شش صفحه بیان شده است، بیش از چهل نفر از فقهای شیعه را نام برده و همچنین به نام بیش از شصت کتاب تصریح کرده است.

1. عصاره نظریات رجالی مؤلف:

بحرالعلوم از جمله نام‌آورانی است که در علم رجال نیز از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و نظریات رجالی ایشان مورد توجه عالمان و فقیهان شیعی می‌باشد و می‌توان گفت عصاره نظریات رجالی مؤلف در این کتاب منعکس شده است؛ مانند صحیحه دانستن روایات ابراهیم بن هاشم و قول به وثاقت محمد بن سنان و احمد بن یحیی و....

1. آرای خاص و متفردات:

می‌توان در این کتاب که مهم‌ترین کتاب فقهی مؤلف است‌، برخی‌ از نظریات خاص و متفردات وی را یافت؛ به‌عنوان نمونه، مؤلف در مبحث «حكم ماء البئر»، پس از بیان پنج نظریه موجود در مسئله، قول دوم، یعنی طهارت ماء بئر را مطلقا‌ پذیرفته‌ و دلائل خود را بیان نموده است.

1. حواشی علمی و ارزشمند کتاب:

از دیگر ویژگی‌های‌ کتاب‌، در بر داشتن حواشی ارزشمند و علمی مؤلف آن است که گاه در درک مطلب و فهم مقصود مؤلف، بسیار راهگشا و مفید بوده‌ و بر‌ دامنه‌ اطلاعات علمی خواننده می‌افزاید.

1. تحقیق شایسته:

از جمله ویژگی‌های مهم و بارز کتاب، اقداماتی است که محققین کتاب بر روی آن انجام داده‌اند که از جمله آنها، می‌توان به امور زیر اشاره نمود:

1. 1. ارائه متنی کامل و صحیح:

این کتاب یکی از بهترین نمونه‌های‌ احیای میراث گران‌قدر فقهی شیعی‌ است‌. ازآنجاکه نسخه‌ اصل‌ کتاب دستیاب نبوده است،‌ محققین برای تحقیق و تصحیح آن، پس از تهیه چهارده نسخه خطی از کتاب، به مقابله آنها پرداخته و نسخه‌ای صحیح و کامل‌ از این اثر ارجمند را فراروی خواننده قرار داده‌اند.

1. 1. ارائه تحقیقی کامل:

محققین تمامی مواردی را که مؤلف به آن تصریح نموده است، به منابع ارجاع‌ داده‌‌اند. این مطلب، آنگاه‌ نمود بیشتری پیدا می‌کند که توجه کنیم مؤلف با احاطه فوق‌العاده به مسائل و مباحث و همچنین در اختیار داشتن کتابخانه‌ای بسیار غنی، گاه در یک یا دو‌ صفحه‌، به بیش از چهل کتاب استناد می‌کند. در این تحقیق، افزون بر ارجاع منابع، متن تمامی مواردی که مؤلف در حاشیه کتاب از آن نام برده و به آن‌ استناد‌ نموده است، آدرس‌یابی شده است.

1. 1. منبع‌یابی اقوال اشاره‌شده:

محققین‌ تمامی مواردی را که مؤلف تنها به آن اشاره نموده و تلاش‌ بیشتر‌ برای‌ بازیابی قائلین به آن را برعهده خواننده کتاب نهاده است، استخراج کرده‌اند.

1. 1. دقت‌های رجالی:

خواننده در پاورقی کتاب از برخی تذکرات رجالی نیز بهره‌مند می‌‌شود؛ به‌عنوان مثال، بحرالعلوم ضمن نقل روایتی از اسماعیل بن ابی‌زیاد (معروف به سکونی)، پس از اشکال در سند آن می‌فرماید: «این روایت از این جهت که سکونی و نوفلی‌، هر‌ دو عامی هستند، مخدوش می‌باشد». محققین ضمن پذیرفتن بیان مؤلف درباره سکونی، به نقد سخن وی در مورد نوفلی می‌پردازند و تصریح می‌کنند که به‌ کسی‌ یا کسانی که با مؤلف در این عقیده هماهنگ باشند و به آن تصریح کنند، دست نیافتند و سپس کلام مرحوم نجاشی را که به نوفلی آن‌هم در پایان عمر‌ نسبت‌ غلو‌ داده است، نقل می‌کنند‌.

در پایان باید به این نکته اشاره نمود که اگرچه این‌گونه تحقیق تمام‌ و کامل‌، آن‌‌چنان ارزشمند است که یک یا چند کاستی در آن‌ به چشم نمی‌آید، لیکن با تمام آنچه در قسمت‌های قبلی این نوشتار به آن اشاره گردید‌ و توجه‌ به‌ این مطلب که مجلدات بعدی این اثر ارجمند نیز در راه‌ است، به برخی کاستی‌های در تحقیق اشاره می‌گردد:

1. اشتباهات نوشتاری مانند تصحیف، اعراب‌گذاری غلط‌ و تشدید‌ بی‌‌جا.
2. اشکال در تحقیق و ارجاع‌ به‌ منابع‌ مانند ارجاع به چاپ سنگی با بودن چاپ حروفی یا منابع غیر مستقل و...‌.

وضعیت کتاب

در هر جلد، فهرست اجمالی مطالب در ابتدا و فهرست مفصل آن، در انتهای همان جلد آمده است.

در پاورقی‌ها که توسط محققین نوشته شده است، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح برخی مطالب متن و ارائه اطلاعات رجالی پیرامون راویان روایات متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. باقری سیانی، مهدی، «نقد و معرفی کتاب: مصابيح الأحكام و مؤلف آن»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله آینه پژوهش، فروردین و اردیبهشت 1387، ‌شماره 109 ‏(8 صفحه، ‌از 48 تا 55)، به آدرس:

www.noormags.ir/view/fa/articlepage/480739/ .