الحجج البالغات

الحجج البالغات، دراسات في الربا و بيع الصرف و السلم، اثر محمدعلی اسماعیل‌پور قمشه‌ای، کتابی است یک‌جلدی به زبان عربی با موضوع فقه جعفری. نویسنده در این کتاب که ششمین شماره از مجموعه «سلسلة المباحث الفقهية» است، به بیان احکام ربا، بیع صرف و بیع سلم یا سلف، می‌پردازد.

الحجج البالغات ‏
پدیدآوران	اسماعيل‌پور قمشه‌‎اي، محمدعلي (نويسنده)
عنوان‌های دیگر	دراسات في الربا و بيع الصرف و السلم
ناشر	منظمة الاوقاف و الشؤون الخيرية. دار الأسوة للطباعة و النشر
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	مجلد1: 1390ش , 1433ق,
شابک	‎978 - 964 - 542 - 334 - 4
موضوع	بهره و ربا (فقه) خريد و فروش (فقه) معاملات (فقه)
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏‎‏190‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏‎‏الف‎‏5‎‏ح‎‏3‎‏

ساختار

کتاب دارای مقدمه‌ای کوتاه و محتوای مطالب در سه بخش ربا، بیع صرف و بیع سلم یا سلف، است.

گزارش محتوا

بحث ربا به لحاظ مناسبات جدید، اهمیت بیشتری می‌یابد؛ مناسباتی که در این زمان میان بانک‌ها و مبادلات جدید مخصوصاً مبادله با نقدین، انجام می‌شود. این کتاب در پرتو کلمات علمای بزرگ، متعرض مهم‌ترین مسائل این مبحث شده و متن پایه را کتاب «شرائع الإسلام» محقق حلی، قرار داده است. از مواردی که تدبر و دقت در آن لازم است معنی ربا است؛ چراکه به هر زیادتی در معامله ربا نمی‌گویند، بلکه ربا زیادت مخصوصی است و باید موضوع احکام آن را از شرع گرفت. در میان مباحث این کتاب، معنای ربا مشخص و روشن می‌شود و احکام بانک‌ها و بیع صرف و سلم نیز به آن ملحق می‌شود.

ربا در لغت به معنی زیادت است و با مراجعه به مفردات راغب و سایر کتاب‌ها این معنی روشن می‌شود، بلکه همین معنا فقط متبادر است و تبادر هم علامت حقیقت است. ولی به‌حسب اصطلاح فقهی، حق این است که آن را زیادت خاصی در بیع یا قرض یا سایر عناوین، با شرایط شرعی بشماریم. خلاصه اینکه تعریف لغوی واضح است و تعریف شرعی کامل با مراعات هرآنچه در معنی شرعی آن دخیل است، حاصل می‌شود.

در کتاب ربا، ابتدا معنی ربا ذکر شده و سپس حکم آن در هفده مسئله. در این مسائل از عدم اختصاص حرمت ربا به آکل، علت حرمت ربا، عدم رفع حرمتش با اضطرار، بطلان یا عدم بطلان بیع ربوی، دفع یا عدم دفع ربا توسط شرط در معامله در بیع مثل به مثل، وقوع ربا در تمامی معاملات گرچه بیع یا قرض نباشد، ربا در غرامات و قسمت دو مال، جریان و عدم جریان ربا در اقاله، احکام مقبوض به معامله ربوی، حکم آکل ربا از روی جهل، بیان موردی که دافع ربا ناشناس باشد، بیان حکم کافری که در حین کفر چیزی را به ربا گرفته و سپس مسلمان شده و علم به حرمت ربا پیدا کرده، اختلاف تقلید در مورد معامله از این حیث که ربوی است یا نه و شک در ربوی بودن مالی که به ارث به شخص رسیده است، بحث شده است. پس‌ازاین مسائل، از شروط تحقق ربا در معامله، یعنی اتحاد جنس و کیل و وزن بحث به میان می‌آید؛ در بحث اتحاد جنس، ضابطه اتحاد جنس و معنای آن بیان می‌شود، همچنین قاعده موارد شک در اتحاد جنسیت بیان می‌گردد و سپس از جواز بیع متجانسین نقدی با وزن واحد صحبت می‌شود. پس‌ازآن سخن از تماثل و تفاضل با اختلاف دو جنس به لحاظ نقد و نسیه به میان می‌آید. ادامه مباحث بحث اتحاد جنس در بیان مواردی، مانند هم‌جنس بودن گندم و جو، یکسان بودن خرماهای متفاوت، انواع انگور و... است. در بحث از کیل و وزن، ضمن چهارده مسئله از اعتبار زمان کیل و وزن در ربا، ملاک بودن شرع یا عرف در کیلیت و وزنیت، مناط در مکیل و موزون در اختلاف جنس در مکیل یا موزون بودن میان شهرها، مکیل بودن یکی از اجناس و موزون بودن دیگری، بیع گوشت با حیوان، گندم و امثال آن با خلیط، خرمای خشک و تر، فرار از ربا به ضمیمه، عدم ربا میان برخی افراد، عدم حکم ربا میان اسکناس، بیع اسکناس به سایر نقود از فلزات، خریدوفروش چک و سفته و... بحث می‌شود. ادامه مباحث کتاب ربا، مسائل دیگری از قبیل مسائل بانکی مانند حساب جاری، حواله بانکی، نقد کردن چک و سفته، جایزه‌های بانکی، حوالجات بانکی داخلی و خارجی، فروش سهام و... ضمانات بانکی، وام و قرض از بانک و مسائل دیگری مانند بیان حکم سرقفلی و بیمه و سایر مسائل ربا را پی می‌گیرد.

پس از مباحث مذکور، نویسنده به بیان مباحث مربوط به بیع صرف می‌پردازد. او این مباحث را ضمن نُه مسئله مطرح می‌کند: بحث از موردی که شخص بعض مال را قبض کند نه همه آن را (که معامله در آن بعض صحیح و در مابقی باطل است)، مفارقت مجلس مصطحبین (باهم) که موجب بطلان معامله نیست، وکالت در قبض، بیع درهم به دینار و شرط یا عدم اشتراط قبض در آن، عدم جواز تفاضل در جنس واحد، بیع خا ک نقره به نقره و... از جمله مباحث این بخش از کتاب است. نویسنده سپس با بیان ده مسئله و دو فرع، مباحث بیع صرف را در این کتاب پایان می‌دهد.

آیت‌الله اسماعیل‌پور پس از بیان مباحث ربا و بحث بیع صرف، به بیان مباحث بیع سلم یا سلف می‌پردازد. او مباحث بیع سلم را در سه بخش اصلی بیان می‌کند؛ مقصد اول، بیان معنی سلف است که جواز سلف در اعراض و اثمان نیز در این بخش، بیان می‌شود. مقصد دوم کتاب سلف درباره شرایط سلف است؛ ذکر جنس و وصف، قبض رأس‌المال قبل از تفرّق، تقدیر مسلم با کیل و وزن عام، تعیین اجل و موجودیت آن در هنگام حلول، شش شرطی هستند که در این مقصد بیان می‌شوند. سومین مقصد این کتاب در بیان احکام سلف است که نویسنده ضمن یازده مسئله از آن بحث می‌کند.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب کتاب در انتهای آن ذکر شده است. در پایان مطالب کتاب بیع سلف، تاریخ پایان کتابت آن 16/1/1374، مطابق با 5 ذی‌قعده 1415ق، ذکر شده است. پاورقی‌های کتاب، در پایین هر صفحه از صفحات کتاب، زیر محتوای مطالب، با ذکر شماره آمده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.