إرشاد الأذهان إلی أحكام الإيمان

إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان


نام کتاب	إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان
نام های دیگر کتاب
پدیدآورندگان	علامه حلی، حسن بن یوسف (نويسنده) تبریزیان، فارس (محقق)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏182‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏الف‎‏4
موضوع	علامه حلی، حسن بن یوسف، 648 - 726ق. - سرگذشت نامه فقه جعفری - قرن 8ق.
ناشر	جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1410 هـ.ق
کد اتوماسیون	18

معرفی اجمالی

إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان یا إرشاد الأذهان إلى علم الإيمان، يكى از معروف‌ترين و معتبرترين مصادر فقه اماميّه و از مهم‌ترين آثار بجاى مانده از ابو منصور جمال الدين حسن بن يوسف بن مطهر حلى (م 726 ق) معروف به علامه حلی(قده) مى‌باشد.

منزلت كتاب

اين كتاب يك دوره فقه فتوايى مختصر و موجز از كتاب طهارت تا كتاب ديات مى‌باشد و در آن از استدلال‌هاى متعارف اثرى ديده نمى‌شود و مطالب آن بصورت منظم و در قالب‌بندى‌هاى خاصى ارائه شده است.

به دليل شأن و منزلت والاى اين كتاب در نزد فقهاى عظام از عصر مؤلف تا همين اواخر، در حوزه‌هاى علميه تدريس مى‌شده است و بيش از 50 شرح و حاشيه بر آن زده شده كه در الذريعة نام آنها ذكر شده است. ^[۱].

از مشهورترين اين شروح مى‌توان اين‌ها را نام برد:

- غاية المراد في شرح نكت الإرشاد، تأليف شهيد اوّل (م 786 ق)،

- روض الجنان في شرح إرشاد الأذهان، تأليف شهيد ثانى (م 966 ق)،

- مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان، تأليف محقق اردبيلى (م 991 ق)،

- ذخيرة المعاد في شرح الإرشاد، تأليف محقق سبزوارى (م 1090 ق)،

- نهج السداد في خلافيات الإرشاد، تأليف شيخ يوسف بحرانى.

از ديگر بزرگانى كه به اين كتاب شرح زده‌اند مى‌توان به فخر المحققين (م 771 ق)، شيخ ابراهيم بن سليمان قطيفى (زنده در 945 ق)، فاضل تونى صاحب الوافية (م 1071 ق)، محقق كركى (م 940 ق)، ابن فهد حلّى (م 841 ق)، و شيخ انصارى (م 1281 ق) اشاره نمود.

اين كتاب نيز نظير بسيارى از كتب علامّه به درخواست فرزند فاضلش فخر المحققين، محمد بن حسن بن يوسف تأليف شده است كه در خطبۀ كتاب مؤلف به آن اشاره نموده است.

تاريخ تأليف

در نسخه‌اى كه به خط شيخ على بن اسماعيل بن فتوح غروى است سال پايان نوشتن آن را 701 ق ذكر كرده است. با توجه به عبارت آخر كتاب و اجازۀ علامۀ حلى مشخص مى‌شود كه نويسنده هر مقدار از كتاب را مى‌نوشته است براى علامه مى‌خوانده است و آن را درس مى‌گرفته است.

علامه در آخر كتاب به خط مباركش نوشته است: «بلغت قراءته ابقاه اللّه، و الفاصلة ما بين قراءة و أخرى يسيرة جدا». ^[۲].

بنابراين كتاب «إرشاد الأذهان» قبل از سال 700 يعنى 26 سال قبل از وفات مؤلف تأليف شده است.

در الذريعة آمده است: «فرغ منه 676 أو 696 ق». ^[۳].

تاريخ انتشار

در كتاب «مقدمه‌اى بر فقه شيعه» به دو چاپ از كتاب در سال‌هاى 1272 در تهران و 1403 در قم اشاره نموده است. ^[۴].

كتاب موجود در سال 1410 ق در مؤسسۀ نشر اسلامى تابع جامعۀ مدرسين در حوزۀ علميۀ قم در دو مجلد چاپ شده است. محقق و مصحح كتاب شيخ فارس حسون مى‌باشد.

نسخه‌ها

به دليل اهميت كتاب «إرشاد الأذهان» و توجه فقهاى بزرگ به اين كتاب نسخه‌هاى متعددى از اين كتاب نوشته شده است و حتى بسيارى از بزرگان با خط مباركشان اين كتاب را نسخه‌بردارى نموده‌اند. از بين اين نسخه‌ها به 46 نسخۀ در مقدمۀ كتاب اشاره شده كه عبارتند از:

- 6 نسخه از كتابخانۀ آستان قدس رضوى،

- 5 نسخه از كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى،

- 8 نسخه از كتابخانۀ آية اللّه عظمى نجفى مرعشى،

- 2 نسخه از كتابخانۀ سالار جنگ در حيدرآباد،

- 2 نسخه از كتابخانۀ شاه چراغ در شيراز،

- نسخۀ كتابخانۀ دار الكتب ملى در تبريز،

- نسخۀ كتابخانۀ ملا محمد على خوانسارى،

- 2 نسخه از كتابخانۀ عمومى امير المؤمنين (ع) در نجف،

- 3 نسخه از كتابخانۀ مركزى دانشگاه تهران،

- نسخۀ كتابخانۀ مدرسۀ آية اللّه بروجردى در نجف،

- 2 نسخه از كتابخانۀ ملك در تهران،

- 2 نسخه از كتابخانۀ مدرسۀ آية اللّه گلپايگانى،

- نسخۀ كتابخانۀ الهيات مشهد،

- نسخۀ كتابخانۀ طوب قبو در استامبول،

- نسخۀ كتابخانۀ ملى در تهران،

- نسخۀ كتابخانۀ آية اللّه حكيم در نجف،

- 2 نسخه از كتابخانۀ سپهسالار در تهران،

- نسخۀ كتابخانۀ شوشتريه در نجف،

- نسخۀ كتابخانۀ عمومى در اصفهان،

- نسخۀ كتابخانۀ خصوصى در يزد،

- نسخۀ كتابخانۀ مسجد جامع در گوهرشاد.

نسخه‌هاى معتبر

در چاپ كتاب موجود به سه نسخه كه از قديمى‌ترين و بهترين نسخه‌ها بوده‌اند اعتماد شده كه عبارتند از:

1 - نسخۀ كتابخانۀ امام رضا (ع) با شمارۀ 2222 كه به خط شاگرد مؤلف، على بن اسماعيل بن ابراهيم بن فتوح در سال 701 ق نوشته شده و مؤلف به خط مباركش آن را اجازه داده است.

2 - نسخۀ كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى در تهران با شمارۀ 6330 كه آن را شاگرد مؤلف سيد شرف الدين حسينى بن محمد علوى حسينى طوسى در سال 704 نوشته و مؤلف آن را اجازه داده است و با رمز «س» مشخص شده است. نويسندۀ اين نسخه نيز بتدريج متن كتاب را درس گرفته است.

3 - نسخۀ كتابخانۀ آية اللّه عظمى نجفى مرعشى با شمارۀ 4375 كه اين را نيز شاگرد مصنف حسن بن حسين سبزوارى در سال 718 ق نوشته و با رمز «م» مشخص شده است، اين نسخه از دو نسخۀ ديگر دقيق‌تر و صحيح‌تر مى‌باشد.

علاوه بر سه نسخۀ مذكور، در مواردى كه متن داراى مشكلاتى بوده كه با استفاده از اين نسخه‌ها حل نمى‌شده است از نسخۀ چهارمى نيز در موارد نادرى استفاده شده است. اين نسخه متعلّق به كتابخانۀ آية اللّه مرعشى نجفى با شمارۀ 961 است كه به خط محمد بن عبد الحميد جرجانى در سال 866 ق نوشته شده است. اين نسخه به علّت حواشى متعددى كه بر آن زده شده است بر ساير نسخه‌ها برترى دارد.

روش تحقيق

اگر چه در حدود 50 شرح و حاشيه بر «إرشاد الأذهان» زده شده است اما گروه تحقيق فقط از 4 شرح استفاده نموده و متن كتاب را با مقايسه با آن تصحيح و در مواردى نيز توضيح داده است. اين چهار شرح عبارتند از:

1 - غاية المراد في شرح نكث الإرشاد، تأليف شهيد اول (م 786 ق)

2 - روض الجنان في شرح إرشاد الأذهان، تأليف شهيد ثانى (م 966 ق)

3 - مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان، تأليف مقدس اردبيلى (م 991 ق)

4 - ذخيرة المعاد في شرح الإرشاد، تأليف محقق سبزوارى (م 1090 ق)، از اول كتاب تا آخر كتاب حج.

البته گاهى نيز از مجموعه‌هاى فقهى مفصل مثل «جواهر الكلام» و «مفتاح الكرامة» و همين‌طور كتب فقهى ديگرى همچون «اصباح الشيعة» نظام الدين صهرشتى ،«فقه القرآن» راوندى، «الوسيلة ابن حمزة»، «المهذب ابن برّاج»، «الكافي» أبو الصلاح حلبى، «السرائر» ابن ادريس، «شرايع الإسلام» محقق حلّى، «الغنية» ابن زهرة، «الإنتصار» سيد مرتضى قده، «من لا يحضره الفقيه» شيخ صدوق، «الجامع للشرائع» يحيى بن سعيد حلّى استفاده شده است.

تقسيم‌بندى مطالب

مباحث كتاب در دو مجلد آورده شده كه در جلد اول از كتاب طهارت تا كتاب عطايا و در جلد دوم از كتاب نكاح تا كتاب ديات مى‌باشد.

مباحث كتاب با عناوينى نظير مقصد، مطلب، فصل، بحث و باب تقسيم‌بندى شده امّا عناوين مقصد و مطلب بيشتر ديده مى‌شود.

جلد اول شامل ده كتاب است كه عبارتند از: طهارت، صلاة، زكاة، صوم، حج، جهاد، متاجر، ديون، اجارة، عطايا.

جلد دوم نيز شامل كتاب‌هاى نكاح، فراق عتق، ايمان، صيد، ميراث، قضاء، حدود، جنايات و ديات مى‌باشد.

در رابطه با تقسيم‌بندى مباحث كتاب نكاتى قابل ذكر است.

1 - در كتاب طهارت مباحث انواع آب‌ها و نجاسات پس از مباحث وضو و غسل و تيمم ذكر شده در حالى كه در اكثر كتب فقهى قدماء و كتب فقهى متداول در زمان ما اين مباحث قبل از وضو و ساير مباحث طهارت مطرح مى‌شده است.

2 - مباحث كتاب صلاة به سه قسمت كلى مقدمات، ماهيت و لواحق تقسيم شده است.

3 - بعضى از مباحث مهم كه در ضمن كتاب‌هاى ديگر مطرح شده‌اند عبارتند از:

كتاب اعتكاف در ضمن كتاب حج، كتاب خمس و انفال در ضمن كتاب زكاة، كتاب امر به معروف و نهى از منكر در ضمن كتاب جهاد، كتاب‌هاى رهن، حجر، ضمان، صلح، اقرار و وكالت در ضمن كتاب ديون، كتاب‌هاى مساقاة، جعالة، سبق و رمايه، شركت، مضاربة، وديعة، عارية، لقطه و عضب در ضمن كتاب اجاره، كتاب‌هاى وقف، صدقة، وصايا در ضمن كتاب عطايا و كتاب‌هاى نذر و كفارات در ضمن كتاب أيمان آمده‌اند.

ويژگى‌ها

كتاب «إرشاد الأذهان» بصورت فقه موجز و مختصر نوشته شده بر خلاف كتب مفصل، در اين كتاب به صورت بسيار مختصر و بدون ذكر اسامى صاحبان نظريات و با الفاظ مبهم قيل، فيه قولان و نظاير آن نظريات آنان بيان شده است.

در مجموع از بزرگان از فقهاء از شيخ طوسى (قده) يكبار در صفحۀ 408 جلد اوّل و 28 بار نيز در جلد دوم نام برده شده است و همين‌طور يكبار به سيد مرتضى در صفحۀ 235 جلد دوم و يكبار نيز در خطبۀ كتاب به فخر المحققين در صفحۀ 217 جلد اول اشاره شده است ^[۵].

با توجه به اختصار مباحث كتاب مؤلف تطويل مباحث را به كتب فقهى مفصلى نظير «منتهى المطلب»، «تحرير الاحكام»، «تذكرة الفقهاء» و «قواعد الاحكام» ارجاع داده است، وى در صفحۀ 246 جلد دوم مى‌نويسد:

فهذا خلاصة ما أخذناه في هذا الكتاب و من أراد التطويل بذكر الفروع و الأدلّة و ذكر الخلاف فعليه بكتابنا المسمى ب‍ «المنتهى المطلب» فإنّه بلغ الغاية و تجاوز النهاية و من أراد التوسط فعليه بما أخذناه في التحرير أو تذكرة الفقهاء، أو قواعد الاحكام أو غير ذلك من كتابنا.

از طرفى ناشرين كتاب علاوه بر تصحيح متن كتاب موجود با ارائۀ فهارس متعدد و مفيد بر ارزش چاپ جديد كتاب افزوده‌اند. اين فهارس عبارتند از: فهارس احاديث، اسماء النبى و ائمه (ع)، اعلام، اعلام مترجمين، اسامى كلمات لغويه، فرق و طوائف و امم، حيوانات، اماكن و بقاع، حواشى مفيد كتاب، حواشى مفيد مقدمۀ ناشر، مصادر تحقيق، ابواب كتاب.

علاوه بر فهرست‌هاى مفيد كتاب، حواشى كتاب نيز بسيار سودمند و محققانه است تا جايى كه در بعضى از حواشى به مصادر و مراجع متعددى اشاره شده است، به عنوان نمونه در صفحۀ 363 جلد اول در بيع ثمار مطالبى از كتاب‌هاى المقنعة، الكافى، النهاية، المبسوط، الوسيلة، المهذب، المراسم، السرائر، جامع للشرايع ذكر شده است.

شروح و حواشى

هم‌چنانكه گذشت شروح و حواشى متعددى بر كتاب «إرشاد الأذهان» زده شده است تا جايى كه بعضى از علماى بزرگ مثل شيخ لطف اللّه ميسمى (م 1032 ق) در مسألۀ وصيت به مال، كتابى را تأليف نموده است ^[۶].

در الذريعة به الحاشيه و شرح اشاره شده است كه مهم‌ترين اين حواشى عبارتند از:

1 - شرح إرشاد، تأليف محمد بن حسن بن يوسف حلى، فخر المحققين (م 771 ق)، (ذ512/1/، 80/13).

2 - غاية المراد في شرح نكت الإرشاد، تأليف شيخ محمد بن مكى، شهيد اوّل (م 786 ق)، (ذ512/1/، 17/6، 80/13، ج 170/16).

3 - مجمع الفائدة و البرهان، تأليف ملا احمد بن محمد اردبيلى (م 991 ق)، (ذ511/1/).

4 - حاشية الإرشاد، تأليف شيخ زين الدين بن على، شهيد ثانى (م 966 ق)، (ذ/ج 15/16).

5 - روض الجنان في شرح إرشاد الأذهان، تأليف شيخ زين الدين بن على شهيد ثانى (م 966 ق)، (ذ511/1/، 275/11).

6 - شرح إرشاد، تأليف شيخ جمال الدين احمد بن محمد بن فهد حلى (م 841 ق)، (ذ511/1/، 74/13).

7 - حاشية الإرشاد، تأليف شيخ على بن حسين بن عبد العالى، محقق ثانى (م 940 ق)، (ذ511/1/، 15/6 و 16).

8 - ذخيرة المعاد في شرح إرشاد، تأليف شيخ محمد باقر بن محمد مؤمن خراسانى، محقق سبزوارى (م 1090 ق)، (ذ511/1/، ذ274/13/).

9 - الهادي إلى الرشاد، تأليف شيخ ابراهيم قطيفى، معاصر محقق كركى. صاحب رياض العلماء اين شرح را بهترين شرح إرشاد الأذهان دانسته است. (ذ511/1/، أعيان الشيعة 404/5، رياض العلماء 386/1).

10 - نهج السداد في شرح خلافيات الإرشاد، تأليف شيخ يوسف بن على بحرانى، (ذ512/1/، 419/24 و 420).

11 - حاشية الإرشاد، تأليف ملا عبد اللّه بن محمد شبروى، فاضل تونى (م 1071 ق)، (ذ512/1/، 15/6، ج 79/13).

12 - شرح الإرشاد، تأليف شيخ مرتضى بن محمد امين دزفولى تسترى، معروف به شيخ انصارى (م 1281 ق)، (ذ512/1/، 80/13).

ترجمۀ كتاب

شيخ مهدى بن محمد على ثقة الاسلام اصفهانى مسجدشاهى (م 1393 ق) به دستور پدر بزرگوارش كتاب إرشاد الأذهان را ترجمه و فتاواى خود را نيز در حاشيۀ آن نوشته است. ^[۷].

گفتار بزرگان

الذريعة: هو من أجل كتب الفقه و أعظمها عند الشيعة و لذلك اتلقاه علماؤهم بالشرح و التعليق عبر القرون من عصر مؤلّفه إلى هذه الأواخر ^[۸].

در جاى ديگر: هو من أجل الكتب الفقهية، قد أحصى مجموع مسائله في خمس عشرة ألف مسألة...فرغ منه 1676 و 696 ق. ^[۹].

لؤلؤ البحرين: و سبق في فقه الشريعة و ألف فيه المؤلفات المتنوعة من مطولات و متوسطات و مختصرات فكانت أنظار العلماء من عصره إلى اليوم تدريسا و شرحا و تعليقا، فمن المطولات المختلف و التذكرة و منتهى المطلب و من المتوسطات القواعد و التحرير و من المختصرات إرشاد الأذهان و إيضاح الأحكام و تبصرة المتعلمين ^[۱۰].

أعيان الشيعة: و الإرشاد كثرت شراحه ^[۱۱].

در جاى ديگر: و ألف من المختصرات ثلاثة كتب لا يشبه أحدهما الآخر و هي إرشاد الأذهان تداولته الشروح و الحواشي أحضر و إيضاح الأحكام أحضر منه و التبصرة لتعلم المبتدئين أحضر منهما ^[۱۲].

در جاى ديگر به نقل از شاگردش محمد بن على جرجانى، معاصر علامۀ حلّى در مقدمۀ شرحش بر مبادى الوصول إلى علم الأصول مى‌گويد:

و له في الفقه و التدريس كل كتاب نفيس أكبرها التذكرة، أصغرها التبصرة و ما بين ذلك كالتلخيص و الإرشاد و التحرير و القواعد و منتهى المطلب و مختلف الشيعة ^[۱۳].

و در جاى ديگر: و هو كثير الحواشي ذكر منها صاحب الذريعة 38 شرحا و حاشية لأهل العصر و منها نحو عشرين شرحا لمشاهير العلماء القدماء من جملتها تسعة شروح لعلماء العامليين القدماء رياض العلماء، ثم اعلم أن الأصحاب قد كتبوا على إرشاده شروحا و حواشي كثيرة ^[۱۴].

رياض العلماء و روضات الجنات به نقل از كتاب الخلاصة علامۀ حلّى: كتاب إرشاد الأذهان إلى أحكام الإيمان حسن الترتيب ^[۱۵].

ريحانة الأدب: إرشاد الأذهان إلى أحكام الإيمان كه تمامى ابواب فقهيه را بترتيبى خوب حاوى، و با آن اختصار، (كه به اندازۀ معالم الأصول معروف است) بتصريح بعض از اجلّه، داراى پانزده هزار مسأله بود، و نسخۀ خطى آن شايع و بسيار و در اغلب كتابخانۀ‌هاى عمومى و خصوصى موجود و شروح بسيار از علماى نامى بر آن نوشته‌اند و از آن جمله سى و هشت شرح در الذريعة مذكور داشته است ^[۱۶].

فوائد رضوية: أما الفقه فهو أبو عذره و غواص بحره و له فيه اثنى عشر كتابا هي ملجأ العلماء و مرجع الفقهاء،....إرشاد الأذهان إلى أحكام الإيمان مجلد ^[۱۷].