أزلية النفس و بقائها

أزلية النفس و بقائها، اثر سعد بن منصور، معروف به ابن کمونه، کتابی است به زبان عربی با موضوع فلسفه و کلام. نویسنده در این اثر به بیان ازلیت و ابدیت نفس می‌پردازد و بر این امر اقامه دلیل می‌کند. کتاب، به تحقیق انسیه برخواه رسیده است و همو مقدمه مفصلی به زبان فارسی بر آن نوشته است.

‏أزلية النفس و بقائها
پدیدآوران	ابن کمونه، سعد بن منصور (نویسنده) برخواه، انسيه (محقق و معلق) اشمیتکه، زابينه (محقق و معلق) پور جوادي، رضا (محقق و معلق)
عنوان‌های دیگر	أزلية النفس و بقائها
ناشر	مجلس شورای اسلامی، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1385ش,
شابک	‎964-6690-51-3
موضوع	ابن کمونه، سعد بن منصور، - 683ق. - سرگذشت نامه نفس (فلسفه) فلسفه اسلامی
زبان	عربي فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BBR‎‏ ‎‏802‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏4‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب، مشتمل است بر مقدمه سید محمدعلی احمدی ابهری (رئیس کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی)، مقدمه مصحح و محتوای اصلی، شامل دو مقاله (اولی دارای ده و دومی دارای یازده فصل)، رساله‌ای در ابدیت، بقا و بساطت نفس و در انتها مقدمه انگلیسی پروفسور زابینه اشمیتکه و رضا پورجوادی.

گزارش محتوا

ابن کمونه، در رساله «أزلية النفس و بقائها»، به شرح و بسط برهان اختراعى خود بر ازلیت و ابدیت نفس مى‎پردازد. این اثر مشتمل بر دو مقاله است که هریک سرآغازى جداگانه دارد. مقاله اول، در اثبات ابدیت نفس، داراى 10 فصل؛ مقاله دوم، در اثبات ازلیت و قدم نفس و اینکه نفس نَه مزاج است و نه متولد از مزاج، داراى 11 فصل.

ابن کمونه در این مقاله، ابتدا به شرح اسم نفس می‌پردازد و سپس به اثبات وجود نفس انسان. وی پس از این امر به توضیح تقسیم موجود به واجب و ممکن می‌پردازد و سپس این نکته را روشن می‌سازد که واجب ‎الوجود هیچ‎گاه معدوم نمی‌شود. دیگر مطالبی را که در این مقاله بیان می‌دارد، عبارت است از: قدیم بودن نفس انسان، وجوب وجود علت قدیم برای هر ممکن قدیم، عدم امکان تفکیک عدم معلول از عدم علت، لزوم منتهی شدن هر ممکنی در سلسله احتیاج به واجب لذاته، اثبات ابدیت نفس از مطالب پیشین به انضمام مقدماتی دیگر و همچنین بیان دلایل قائلان به ابدیت نفس. ابن کمونه، در فصل نهم مقاله اول، به بیان و ارائه برهان خود بر ابدیت نفس مى‎پردازد. به رأى او مقدمات مذکور در فصل‎هاى قبل را مى‎توان به چندین شکل ترتیب داد؛ به‌طورى‌که هریک به مقصود و مطلوب منجر شود. اما ترتیب این مقدمات، مستلزم آشنایى با قواعد و قوانین منطقى است. او خود سه شکل و ترتیب را ذکر مى‌کند:

1. اگر نفس انسان بعد از وجود، معدوم شود، واجب الوجود معدوم می‌شود؛ ولى واجب الوجود معدوم نمی‌شود؛ پس نفس انسان بعد از وجود، معدوم نمی‌شود.

   توضیح آنکه نفس انسان، یا واجب است یا ممکن. بنا بر هردو تقدیر، از عدم آن، عدم واجب الوجود لازم می‌آید که محال است. بطلان شق اول، ظاهر است. اما اگر نفس، ممکن باشد، داراى علتى است و اگر نفس قدیم باشد آن علت هم قدیم خواهد بود. اما نفس، قدیم است، پس علتش هم قدیم است. بنابراین، اگر نفس، معدوم شود، از عدم آن، عدم علتش لازم می‌آید.

2. تقریر دوم در بیان بقاى نفس انسان این است که: یکى از دو امر ذیل لازم است:

   یا نفس انسان بعد از وجودش معدوم نمی‌شود، یا از عدم نفس بعد از وجودش عدم واجب لازم نمی‌آید. شق دوم، منتفى است، پس شق اول ثابت می‌شود.

   صادق بودن هردو قضیه ممتنع است؛ زیرا از صدق آن دو، عدم واجب الوجود لازم می‌آید و چون عدم واجب محال است، بنابراین اجتماع دو قضیه فوق در صدق و همچنین اجتماع نقیض آن دو در کذب، محال خواهد بود.

3. قدیم بودن نفس انسان با عدمش جمع نمی‌شود و چون نفس انسان قدیم است، بنابراین، معدوم نمی‌شود؛ زیرا هرچه قدیم است عدمش بعد از وجود ممتنع است.

   چون هرآنچه قدیم است، یا داراى علتى نیست که در این صورت، واجب الوجود است و عدمش ممتنع، یا داراى علتى است که در این صورت، عدمش هم باید علت و سببى داشته باشد. این سبب، یا عدم علتش خواهد بود، یا سببى دیگر که در هردو صورت، عدم واجب لازم می‌آید که محال است؛ درنتیجه عدم قدیم محال خواهد بود.

سخن ابن کمونه در بیان عدم حاجت به تصور ماهیت و حقیقت نفس و مزاج‎ این است: «براى اثبات این مدعا که نفس، عین مزاج بدن یا معلول مزاج بدن نیست، لازم است ابتدا به بیان چیستى نفس و نیز چیستى مزاج پرداخته شود؛ زیرا مدعاى فوق یک تصدیق است و در هر تصدیقى باید عنوان موضوع و محمول و رابطه تصور شود و تصورى که تصدیق به آن محتاج است، تصورى است که دال بر مفهوم اسم باشد. اما تصور به‎حسب ذات و اقوال شارحه‌اى که دال بر ماهیت شى‎ء باشند، تنها براى کسى حاصل می‌شود که عالم به وجود آن شى‎ء باشد و این تصور خود محتاج تصدیق است. بنابراین براى اثبات قضیه مذکور بیان شرح اسم نفس و مزاج کافى خواهد بود و نیازى به تصور ماهیت و حقیقت نفس و مزاج نیست».

دومین رساله کتاب، رساله «أبدية النفس و قدمها و بساطتها» است. «این رساله، بخش‌هایى از مقاله اول رساله اول است که فقراتى از چند فصل در آن تلفیق شده است. ابن کمونه این رساله را نیز براى اثبات بقای نفس با بعضى براهین اختراعى خویش نگاشته و در اثنای آن به‌مناسبت، برهان خود را بر قدیم بودن نفس هم حکایت کرده است. ابن کمونه خود در این رساله به دو مقاله مزبور نظر داشته است. وى در دیباچه این رساله پس از اینکه از برهان اختراعى خود با اشاره یاد مى‌کند، مى‌نویسد:

«در این مقاله تنها به تقریر برهان ساخته خود پرداختم و در مقالات دیگر خود اعتراضات جمعى از فضلا را بر مقدمات برهان با جواب‌ها و توضیحات آن یاد کرده‌ام». او در این مقاله نام کسى یا کتابى را نیاورده است. تقریر برهان به این ترتیب است که: یا نفس بعد از وجودش معدوم نمی‌شود، یا از عدم آن بعد از اینکه موجود شد، عدم واجب الوجود لازم نمی‌آید؛ اما از عدم نفس بعد از اینکه موجود شد، عدم واجب لازم می‌آید؛ پس نفس بعد از وجود، معدوم نمی‌شود. مصنف در ادامه توضیح مى‎دهد که اجتماع این دو قضیه بر صدق و اجتماع نقیض آن دو بر کذب، ممتنع است؛ بنابراین، یکى از دو قضیه لازم است».

با دقت در محتوای دو رساله می‌توان دریافت که رساله دوم، بخش‌هایى از رساله اول است که فقراتى از چند فصل در آن تلفیق شده است.

وضعیت کتاب

انسیه برخواه درباره شیوه تصحیح و اقداماتی که در تصحیح این اثر انجام داده چنین می‌نویسد: از رساله أزلية النفس و بقائها یک نسخه در گنجینه نسخ خطى کتابخانه مجلس شوراى اسلامى به شماره 3814 نگهدارى می‌شود. رساله مذکور با خط نسخ خوانا، مگر در مواردى اندک، به سال 1062ق، کتابت شده است. این نسخه در 170 صفحه 17 سطر، به قطع رقعى با جلد تیماج قرمز روشن با آستر کاغذى است. به گزارش آقابزرگ تهرانى، از این رساله (مشتمل بر هردو مقاله) نسخه‌اى به خط خود ابن کمونه در خزانه غرویه نجف اشرف موجود است. ازآنجاکه نسخه خطى رساله «أزلية النفس و بقائها» منحصربه‎فرد است، ازاین‌رو روش تصحیح قیاسى در تصحیح آن به‌کار گرفته شد؛ یعنى کلمات درست و مضبوط با توجه به محتواى اثر جایگزین اغلاط و موارد نامضبوط گردید. در حین تصحیح اگر افزودن کلمه یا کلماتى براى حفظ معنى یا تکمیل جمله ضرورى دانسته شد، در متن کتاب، داخل [] نهاده شد و چنانچه کلمه یا عباراتى با توجه به محتواى متن، غلط یا نامناسب تشخیص داده شد، به‌جاى آن کلمه صحیح یا اصح قرار داده شد. تمامى این موارد در متن مصحح شمارذارى شده و آنگاه کلمه یا عبارات غلط در زیرنویس، هریک به‌ترتیب شماره، ثبت و گزارش شده است. مؤلف گاه نقل قول‎هایى را جهت بحث و تحقیق در اثر خود آورده است. این نقل‎ها غالباً داراى اختلاف با مأخذ به‌دست‎آمده از آنهاست؛ ازین‌رو، متن اقوال در مأخذ با نقل رساله مقابله شده و تمامى اختلافات یا اغلاط مشخص و ثبت شد. روش کار در این موارد چنین بود که نقل قول‎ها عینا بونه‌اى که در نسخه خطى آمده در متن مصحح نوشته شده، مگر در مواضعى که نقل از حیث قواعد صرف و نحو و نگارش غلط و درنتیجه مخل معناى عبارت بوده است. در این صورت، اغلاط در متن تصحیح و در زیرنویس مقابل (م)، به همان ترتیب که در مورد اغلاط خود متن گفته شد، ثبت شده است... در تصحیح رساله دوم با عنوان «رسالة في أبدية النفس و قدمها و بساطتها»، پس از استنساخ نسخه‌ها و مقابله آنها، از شیوه تصحیح بینابین استفاده شد. ازآنجاکه هر پنج نسخه این اثر داراى اغلاط و افتادگى بود، استفاده از شیوه تصحیح بر مبناى نسخه اساس ممکن نبود؛ ازاین‌رو، از شیوه تصحیح التقاطى استفاده شد؛ به‌طورى‌که اغلاط، نواقص و افتادگی‌ها با تطبیق و مقایسه نسخ و نیز با توجه و تأمل در مصطلحات و عبارات و همچنین حدود بافت بیان و معنى مقالات رساله اول، اصلاح شد.

همچنین جهت تسهیل در استفاده از متن و قرائت و فهم مطالب، موارد ذیل اعمال شده:

الف)- ‎استفاده از گیومه «»، براى تمایز عبارات نقل قول از جملات مصنف.

ب)- ‎ذکر منابع و مآخذ اقوال در زیرنویس.

ج)- ‎افزودن عناوین موضوعى در مقاله دوم از سوى نگارنده داخل دو قلاب [].

د)- ‎ذکر شماره صفحات نسخه خطى داخل () در متن مصحح.

فهرست مطالب در ابتدای اثر ذکر شده است و سایر فهارس فنی، شامل نمایه نام‎ها، کتاب‌ها، واژگان اصطلاحی و کتابنامه در انتهای آن. صفحات 211 تا 222 کتاب، حاوی رونوشت تصاویر نسخه‌های خطی اثر است.

منابع مقاله

مقدمه مصحح کتاب.