دوانی، محمد بن اسعد

جلال‌الدین محمد بن سعدالدین اسعد صدیقى دوانى، معروف به محقق دوانی، (830-‎908ق/1426-‎1502م‏)، از دانشمندان محقق در کلام و فلسفه اسلامى است که در قرن نهم در حوزه فلسفى شهر شیراز درخشید. او بر بسیاری از آثار فلسفی و کلامی حاشیه زد و آنها را شرح کرد. آثار علمى وى (به‌ویژه حواشى و تعلیقات او بر کتاب شرح تجرید علامه قوشجى) در حوزه‌هاى علمى دوران خودش مورد بحث و تحقیق قرار گرفت^[۱].

محمد بن اسعد دوانی

نام	محمد بن اسعد دوانی
نام‌های دیگر	دوانی، محمد بن اسعد ج‍لال‌ال‍دي‍ن‌ دوان‍ي‌ دوان‍ي‌، ج‍لال‌ال‍دي‍ن‌ م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ س‍ع‍د دوان‍ي‌، م‍لا ج‍لال‌ ع‍لام‍ه‌ دوان‍ي‌ ف‍ان‍ي م‍ح‍ق‍ق‌ دوان‍ي‌، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ اس‍ع‍د م‍لا ج‍لال‌ دوان‍ي‌
نام پدر	سعدالدین اسعد صدیقی دوانی
متولد	830ق
محل تولد	روستاى دوان از توابع کازرون شیراز
رحلت	/ 908ق
اساتید	سعدالدین اسعد صدیقی دوانی سید عبدالرحمن حسینی سنی ایجی عبدالله بن میمون کرمانی محمد کازرونی
برخی آثار	‏الرسائل المختاره؛ تفسير سوره الاخلاص؛ رساله خلق الاعمال؛ رساله الزوراء ‏ايمان فرعون سبع رسائل
کد مؤلف	AUTHORCODE00746AUTHORCODE

زندگی‌نامه

او در سال 830 در روستاى دوان از توابع کازرون شیراز به دنیا آمد و شهرتش به دوانى به همین علت است. وی به سرپرستى پدرش مولانا سعدالدین اسعد در دوان رشد کرد. در آنجا مقدمات علوم معقول و منقول را نزد پدر فراگرفت و براى تحصیل مراتب عالیه به شیراز رفت. چون نسبتش به ابوبکر مى‎رسید، او را صدیقى می‌گفتند؛ در واقع دوانی از احفاد محمد بن‏ ابى‌بکر است. وی در آغاز سنى‎مذهب بود و در اصول عقاید، طریقت اشعرى داشت، ولى در پایان به مذهب شیعه امامیه گرایید. کتاب «نور الهداية» که منسوب به اوست، مؤید این معناست^[۲].

در تاریخ دقیق وفات او اختلاف است، ولی اکثر معتقدند وی بیش از هفتاد سال عمر کرد^[۳].

دوانی، دو پسر به نام‎های امیر سعدالدین اسعد و مولانا عبدالهادی داشت که اولی از دانشمندان شیراز بود و دومی در زمان حیات پدر، از دنیا رفت^[۴].

مناصب سیاسی و اجتماعی

نویسنده تاریخ حبيب ‎السير درباره او چنین نوشته است: «آن جناب در ایام شباب چندگاه به صدارت امیرزاده یوسف بن میرزا جهان‎شاه مشغولى کرده بود و بعد از استعفا از آن مهم، در مدرسه بیگم که آن را دارالایتام گویند، به لوازم درس و افاده قیام نمود و در زمان دولت سلاطین آق‏قوینلو منصب قضایاى ممالک فارس من حیث الاستقلال تعلق به آن مرجع اهل فضل و کمال داشت و هرگاه از درس فارغ مى‏شد، همت عالى‎نهمت بر فیصل قضایاى شرعیه مى‏‌گماشت»^[۵].

اساتید

پدرش، سعدالدین اسعد صدیقی دوانی؛
سید عبدالرحمن حسینی سنی ایجی (متوفای 864)؛
عبدالله بن میمون کرمانی، معروف به گیلی؛
محمد کازرونی؛
رکن‌الدین روزبهان عمری شیرازی؛
محی‌الدین محمد کوشکناری (کوشکباری) انصاری‏؛
همام‌الدین کربالی، صاحب شرح طوالع^[۶].

شاگردان

حسین بن خواجه شرف‌الدین عبدالحق اردبیلی، معروف به الهی؛
حسین بن معین‌الدین میبدی، متخلص به منطقی؛
محمد بن فخر بن علی لاری؛
محمد بن مبارک قزوینی، معروف به حکیم شاه محمد؛
محمد لاری، متخلص به محیی، صاحب مثنوی فتوح الحرمين؛
محمد بن احمد خفری، مشهور به فاضل خفری؛
محمد بن صلاح بن جلال بن محمد لاری؛
خواجه محمود شیرازی؛
محمد استرآبادی؛
محمود بن محمدعبدالله بن محمود بن عبدالله محمود شیرازی طبیب، متوفی 932ق؛
اسماعیل تبریزی، مشهور به شنب غازانی^[۷].

آثار

إثبات الواجب؛
إثبات الواجب جدید؛
‎اخلاق جلالى یا لوامع الإشراق في مكارم الأخلاق؛
‎الأربعون السلطانية في الأحكام الربانية؛
أفعال اللّه تعالى؛
أفعال العباد یا خلق الأفعال یا خلق الأعمال یا الجبر و الاختيار؛
أنموذج العلوم؛
ألأنوار الشافية؛
‎بستان القلوب؛
‎تحفه روحانى؛
‎تحفة المنجمين؛
‎التصوف و العرفان؛
‎تفسير سورة الإخلاص؛
‎تفسير سورة الكافرون؛
‎تفسير المعوذتين؛
‎تفسير آية «كلوا و اشربوا و لا تسرفوا»؛
تفسر آية «و للّه الأسماء الحسنى»؛
‎تفسير آية «يا أيها الذين آمنوا خذوا زينتكم عند كلّ مسجد»؛
‎حاشیه‌‏اى بر تهذيب المنطق تفتازانى، به نام «العجالة»؛
‎حاشیه بر کتاب حكمة العين نجم‌الدین دبیران (متوفى 675)؛
حاشیه بر رساله «الزوراء»؛
‎حاشیه‌‏اى بر عبارتى از مقدمه رساله «الزوراء»، معروف به حاشیه صغیر؛
‎حاشیه بر اوائل کتاب «محاکمات» ملا قطب رازى؛
حاشیه بر شرح آداب البحث کمال‌الدین مسعود شیروانى؛
حاشیه بر شرح اشارات؛
حاشیه بر اوائل شرح چغمینى در علم هیئت؛
‎حاشیه بر حواشى میر سید شریف بر شرح شمسیه (تا تقسیم علم به بدیهى و نظرى)؛
حاشیه بر شرح تجرید علامه قوشجى (تا اثناى مباحث اجسام)؛
‎حاشیه جدید بر شرح تجرید قوشجى (تا اثناى مبحث ماهیت)؛
‎حاشیه أجدّ بر شرح تجرید قوشجى (تا مبحث وجود ذهنى)؛
(این سه حاشیه را طبقات جلالیه مى‏نامند).
‎حاشیه بر شرح شمسیه قطب‌الدین رازی؛
‎حاشیه بر اوائل شرح عضدى بر مختصر اصول ابن حاجب؛
‎حاشیه بر شرح مطالع (تنوير المطالع و تبصير المطالع)؛
‎حقيقة الإنسان و الروح الجوّال في العوالم؛
حلّ المغالطه؛
‎خلق الأفعال؛
‎دیوان اشعار؛
‎رساله‌‏اى در اثبات تکلّم حق جلّ و علا؛
‎رساله امتناع الحكم على المعنى الحرفي؛
‎رساله‌‏اى در ایمان فرعون قبل از غرق؛
‎رساله‌‏اى در بیان ماهیت و هویت؛
‎رساله‌‏اى در بیان «أنا نقطة تحت الباء»؛
‎رساله في تحقيق معنى الإنسان؛
‎رساله‌‏اى در تحقیق جبر و اختیار (غیر از رساله «الجبر و الاختيار» عربى که ذکر آن گذشت)؛
رساله‌‏اى در تربیت اولاد؛
‎رساله‌‏اى در تعریف علم کلام؛
‎رساله‌‏اى در تقسیم علم؛
‎رساله‌‏اى در توجیه تشبیه؛
رساله «تهلیلیه»، به فارسى در بیان و شرح کلمه «لا إله إلا اللّه»؛
‎رساله‌‏اى در حلّ مغلطه مشهور به «جذر اصمّ»؛
‎رساله خلخالية في مقدار الخلخال التي تزين بها المرأة رجلها؛
‎رساله‌‏اى در خواص حروف؛
‎رساله‌‏اى در دیوان مظالم؛
‎رساله‌‏اى در شرح خطبه «طوالع» بیضاوى؛
‎رساله‌‏اى در صیحه و صدا؛
‎رساله‌‏اى در عدالت؛
‎رساله عرض‎نامه؛
‎رساله عشریه؛
‎رساله‌‏اى در علم النفس؛
‎رساله قلمیه؛
‎رساله‌‏اى در «الكلمة التوحيد»؛
‎الزوراء؛
‎شرح اثبات جواهر مفارق خواجه نصیرالدین طوسى؛
‎شرح اربعین حدیث محیى‎الدین یحیى بن شرف نووى؛
‎شرح تحریر اقلیدس خواجه نصیرالدین؛
‎شرح خطبه طوالع؛
‎شرح رساله نصیریه در تحقیق معنى نفس الامر؛
‎شرح سى فصل خواجه نصیرالدین؛
‎شرح عقائد عضدى؛
‎شرح قصیده ابوعلى بغدادى در علم هیئت؛
‎شواكل الحور في شرح هياكل النور؛
‎شرح غزل حافظ: «در همه دیر مغان نیست، چو من شیدایى»؛
‎شرح غزل حافظ: «دوش دیدم که ملائک در میخانه زدند»؛
‎شرح غزل: «گر مسلمانى در این است که حافظ دارد»؛
‎شرح بیت حافظ: «پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت»؛
‎شرح بیتى از شبسترى: «به اصل خویش بنگر نیک بنگر ‎که مادر را پدر شد باز مادر»؛
‎شرح بیت دیگرى از شبسترى: «تفکر رفتن از باطل سوى حق ‎به‌جز اندر بدیدن کل مطلق»؛
‎شرح رباعیات خود براى قیصر روم؛
‎شرح بر منهاج الوصول بیضاوى؛
‎العشر الجلالية؛
‎عشرت‎نامه (فارسى)؛
‎عين الحكمة؛
‎مقاله‌‏اى خالى از لغات عربى؛
‎نور الهداية^[۸].