دیوان محتشم کاشانی

دیوان محتشم کاشانی، مشتمل بر مجموعه‌ای از اشعار و مرثیات علی بن احمد محتشم کاشانی (متوفی 996ق) است. این اثر به کوشش محمد اسماعیل مهرعلی گرکانی با مقدمه سید حسن سادات ناصری در یک جلد منتشر شده است.

‏دیوان محتشم کاشانی
پدیدآوران	محتشم، علي بن احمد (نويسنده) سادات ناصري، حسن (مقدمه‌نويس) مهر علي گرکاني، محمد اسمعيل (گردآورنده)
عنوان‌های دیگر	‏ديوان مولانا محتشم کاشاني شامل؛ رساله جلاليه، نقل عشاق، قصايد، غزليات، مناقب، مراثي، قطعات، رباعيات، مثنويات کليات. برگزيده
ناشر	کتابخانه سنايي
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1376ش,
شابک	‎964-90105-9-9
موضوع	شعر فارسی - قرن 10ق. محتشم، علي بن احمد، - 996ق. - سرگذشت نامه
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏PIR‎‏ ‎‏6111‎‏ ‎‏/‎‏آ‎‏16

ساختار

کتاب با زندگی‌نامه محتشم به قلم سید حسن سادات ناصری و نیز با پیشگفتار محمد اسماعیل مهرعلی گرکانی آغاز شده است. متن دیوان مشتمل بر رساله جلالیه، رساله نقل عشاق و بخش‎های قصاید، مراثی و مناقب، غزلیات، رباعیات، غزل‎های نویافته، مثنویات و قطعات نویافته است.

زبان محتشم، زبانی صریح و ساده و به‌دوراز هرگونه تکلف و تصنع است؛ هرچند زبانی شاعرانه و تصویری است و از ترکیبات مختلف بهره فراوان برده است اما در واقع احساسات و عواطف صادقانه مذهبی خود را با زبانی روان و ساده بیان کرده است. زبان مرثیه‌های محتشم بسیار صمیمانه و عاطفی است. این عاطفی و احساسی بودن زبان را می‌توان در سه سطح «آوایی، واژگانی و نحوی» بیان نمود. مجموع عواملی که زبان وی را احساسی کره است عبارتند از:

1. کاربرد واژگان خاص مرثیه، مانند غم، ناراحتی، اندوه، گریه، مصیبت و...
2. کاربرد صفات و قیدهای تمنا و آرزو و حسرت، بیان کننده آشفتگی روحی و روانی شاعر و نشانگر ناراحتی و اندوه اوست.
3. عنصر گفت‎وگو: یکی از شیوه‌های مؤثری که محتشم در مرثیه‌های خود فراوان از آن بهره برده، عنصر گفت‎وگوست. این‎گونه بیان به شکل‎های گوناگون در مرثیه محتشم به کار رفته است‏.

گزارش محتوا

محتشم کاشانی از بزرگ‎ترین و مشهورترین شعرای دوره صفویه است که می‌توان وی را پیشرو مرثیه‎‎سرایانی‎ دانست که‎ درباره سوگواری‎های مذهبی اشعاری پرسوزوگداز سروده‎‎اند‎ دانست‎. سه‎ دیوان‎ غزل‎ ترتیب داده محتوی بر٧٠٠٠ بیت، دیوان اول را صبائیه، دیوان ثانی را جلالیه و دیوان ثالث را شبابیه نامیده‌اند و دیوان قصاید حضرات ائمه(ع) و مدایح ملوک‎ نیز جمع نمود. قریب به ٨٠٠٠ بیت و رساله معمائیات و تاریخ نیز نوشته است. دیوان محتشم شامل شیبیه، شبابیه، صبابیه، رساله جلالیه، رساله نقل عشاق، ضروریات و معمائیات است، مجموع آن‌ها‎ به‎ سیزده هزار بیت می‌رسد‏؛ البته در کتاب حاضر پس از رساله جلالیه و نقل عشاق به ترتیب قصاید، مراثی و مناقب، غزلیات، رباعیات، مثنویات و قطعات در ضمن چند بخش ارائه شده است.

با این‎که چندین هزار شاعر عصر صفویه عموماً دارای سبک خاص هندی یا (طرز اصفهانی) بوده‌اند اما محتشم قصاید را به سبک قدما و غزلیات را به سبک جامی و وحشی و بابا فغانی که به سبک عراقی نزدیک‎تر است می‌ساخته و مهارت خود را مخصوصاًً در ساختن غزل‎های شورانگیز و عاشقانه نمایان نموده است. اگر در قسمت غزلیات به بعضی ابیات سست گاهی برمی‌خوریم ازآن‌جهت است که یک قسمت از آن‌ها را در آغاز شاعری سروده و شاید خود شاعر هم زیاد علاقه‌ای به حفظ آن‌ها نداشته و با سایر آثارش مخلوط شده است‏.

محتشم در شعر و نثر پیرو استادان پیشین است: وی بیشتر قصیده‌های خود را در جواب استادان گذشته، حتی انوری سروده است‎ و گاه‎ پای دعوی را فراتر نهاده و استاد ابیورد را ریزه‎خوار خوان معنی خویش پنداشته است. شیوه و نگارش محتشم با توجه‎ به‎ آنکه در دوره سبک هندی‎ صورت‎ گرفته، اما سبکی متفاوت از سبک هندی را دنبال می‌کند و محتشم بیشتر به شعر و شاعران گذشته نظر دارد. چنانکه می‌خواهد شیوه شاعران پیش از‎ سده‎ هشتم را در قصیده‌های‎ خود تجدید کند؛ به همین دلیل درباره اشعار وی نوشته‌اند: «صنایع و بدایع شعری که در اشعار وی مندرج است در کلام هیچ‎یک از اقران وی یافت نمی‌شود‎»‏.

در میان شاعران این دوره، محتشم تنها شاعری است که چون دیگر شاعران این دوره به سبک هندی عمل نمی‌کند و در حقیقت محتشم قصاید را به سبک قدما‎ و غزلیات‎ را به‎ سبک جامی و وحشی که نزدیک به عراقی است سروده است. محتشم مهارت بسیاری در ساختن غزل‎های‎ شورانگیز و عاشقانه از خود نشان داده است. او در ابتدای جوانی‎ به‎ غزل‎‎سرایی مایل بود و غالب غزلیات او راجع به احوال مختلف عشق است... نکته مهم در مورد اشعار‎ محتشم آن است که‎ مضمون‎‎آفرینی و معنی‌آفرینی که در شعر از عناصر اصلی شعر است در اشعار محتشم به‎خوبی هویداست:

نیست پر آسان به دعوی محتشم با طبع تر

توسن معنی ز میدانی چنان انگیختن‎

از دیگر هنرهای محتشم، خلق ماده تاریخ با زبردستی و مهارت وصف‎ناپذیر است؛ چنانکه ١٢٨ ماده را در ٦ رباعی سروده که به ستایش شاه اسماعیل دوم به تخت نشستن اوست‎. اگرچه تلاش و کوشش محتشم برای پیروی از سبک و روش گذشتگان در اشعارش نمایان است اما هرگز نباید قدرت شاعری، مهارت سرایش شعر و طبع روان او را نادیده گرفت‏. ‎

در طول تاریخ، شاعران پیرامون شهادت امام حسین(ع) دیدگاه‌ها و برداشت‎های متفاوتی داشته‌اند. عده‌ای چرخ فلک و روزگار را علت و مسئول شهادت امام حسین(ع) دانسته‌اند. باید گفت این عقیده از سوی حکومت‎ها بر اساس منافع و حفظ قدرت ترویج شد تا با اندیشه‌های جبرگرایی، ظلم و ستم خویش را توجیه کنند. شاعرانی همچون محتشم، فیاض و حزین این عقیده را در شعر خود منعکس کرده‌اند. در بند دوازدهم ترکیب‎بند، محتشم ترکیب «ستم آباد» را ذکر می‌کند که حاکی از بغض و اندوه و کینه‌ای است که در گلوی شاعر گره شده است:

ای چرخ غافلی که چه بیداد کرده‌ای

وز کین چه‌ها در این ستم‎آباد کرده‌ای

شاعر معتقد است که چرخ روزگار، نقشی اساسی در شهادت حسین بن علی(ع) دارد:

‏.

دمی کز دست چرخ فتنه پرداز

زپا افتاد آن سرو سرافراز

ترکیب‎بند محتشم کاشانی به‌عنوان مشهورترین سوگ سروده‎ آیینی شعر فارسی، پیوسته موردتوجه شاعران فارسی‌زبان و دلباختگان حضرت سیدالشهدا(ع) بوده‎ است. این سوگنامه اثری‎ بیش‎ از یک شعر بر فرهنگ و زبان ما نهاده است. محتشم به‎خوبی از میراث گذشتگان خود جهت پرداخت این منظومه زیبا و ایجاد مضامین و ساخت شکل و قالب بهره برده است و با هوشمندی‎ و اخلاص شعری سروده که در اوج مراثی مذهبی فارسی قرار گرفته است‏.

قابلیت‎ ترکیب‎‎بند برای بیان جنبه‌های‎ گوناگون یک واقعه و ساختار زیبای آن که در حقیقت از کنار هم قرار گرفتن غزل‎های هم‌وزنی تشکیل یافته به حدی بوده که شاعرانی همچون خواجوی کرمانی، حسن کاشی، آذری‎ طوسی‎ و اهلی شیرازی برای بیان مراثی و مناقب آل الله از آن بهره برده‌اند. محتشم کاشانی با تکیه بر آثار پیشین و با هنرمندی توانسته شعری را سامان دهد که بر اوج‎ مراثی‎ مذهبی فارسی‎ قرار گیرد. سده دهم از نظر زمانی در میانه شعر فارسی واقع شده است. محتشم از گذشتگان‎ خود بهره‎مند شده و اثری را آفریده که پس از او‎ به‎ دلیل‎ زیبایی و اثرگذاری و جذابیت بر قریب به‌اتفاق مرثیه‎سرایان شعر فارسی اثر گذاشته است. در تاریخ ادبیات ‎‎معمولاً‎ آثار شاخص و انگشت‎نما بر گذشته قابل‌اعتنایی تکیه می‌کنند و سروده محتشم‎ نیز‎ همین‎‎گونه است. بعد از محتشم شاعران فراوانی به استقبال این سروده رفتند و ترکیب‎بندهای فراوان‎ و زیبایی آفریدند اما هیچ‎یک به شهرت و مقبولیت سوگ سرود شاعر کاشانی نرسید‎؛ همان‎گونه که سوگ‎ سروده‎‎های قبلی نیز در قیاس با شعر محتشم توفیق چندانی نیافتند. در واقع در عرصه ساخت ترکیب‎بندهای عاشورایی وی به‌تنهایی بر اریکه شهرت تکیه زده است‏.

‏.

باز این چه شورش است که در خلق عالم است		باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است
باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین		بی نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است

در ادبیات پارسی با آن‎که قریب 350 سال از زمان مرثیه دوازده‌بند محتشم آن می‌گذرد و هزاران شاعر به پیروی از آن ترکیب‎بندهای مختلف ساخته‌اند، به‌جرئت می‌توان گفت که هنوز هیچ‎کدام به گیرایی و تأثیر عمیق آن در روح نمی‌رسد با آن‎که بعضی از آن‌ها از آثار اساتید بزرگ می‌باشد‏.

در انتهای دیوان، بخشی با عنوان «غزل‎های نویافته» ارائه شده است. در رابطه با ارائه این غزلیات جدای از بخش غزلیات چنین می‌خوانیم: «هنگامی‌که قسمت غزلیات این دیوان به طبع رسیده بود، خوشبختانه نسخه خطی دیگری به دست آمد و غزل‎های ذیل اضافه بر نسخه قبلی بیرون نویس گردید»‏.

وضعیت کتاب

کتاب فاقد هر نوع فهرستی است. حواشی مقدمه در انتهای آن ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. کمال‌الدینی، سید محمدباقر؛ محمدعلی نژاد، راضیه؛ «فرهنگ عامه در اشعار محتشم کاشانی»، پایگاه مجلات تخصصی نور: مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه، تابستان 1396، دوره سوم - شماره 2.
3. لاطف، یوسف؛ «بررسی مقایسه‌ای مرثیه امام حسین(ع) در دیوان محتشم کاشانی و شریف رضی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، ادبیات تطبیقی، پاییز 1388، سال سوم- شماره 11 (ISC)،26 صفحه - از 187 تا 212.
4. جدیدی، حمیدرضا، «تأثیر محتشم کاشانی از شاعران پیشین در آفرینش ترکیب‎بند عاشورایی»، پایگاه مجلات تخصصی نور: مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه، پاییز 1395، دوره دوم، شماره 3/1، صفحه 389 تا 399.
5. برادران، شکوه، «نقد ساختاری شعر محتشم کاشانی»، پایگاه مجلات تخصصی نور: رشد آموزش زبان و ادب فارسی، زمستان 1395، شماره 119.