کلیات دیوان امیر معزی نیشابوری

کلیات دیوان امیر معزی نیشابوری، مشتمل بر قصاید، غزلیات و مقطعات محمد بن عبدالملک نیشابوری (متوفی اوایل قرن ششم هجری حدود 520ق) متخلص به معزی، امیرالشعراء دربار سلجوقی است. این دیوان با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا قنبری منتشر شده است.

کلیات دیوان امیر معزی نیشابوری‏
کلیات دیوان امیر معزی نیشابوری
پدیدآوراناميرمعزي، محمد بن عبدالملک (نويسنده) قنبري، محمدرضا (مصحح)
عنوان‌های دیگرديوان
ناشرزوار
مکان نشرايران - تهران
سال نشرمجلد1: 1385ش,
شابک964-401-262-3
موضوعشعر فارسی - قرن 6ق.
زبانفارسی
تعداد جلد1
کد کنگره
‏PIR‎‏ ‎‏4824‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9‏

مصحح اثر در مقدمه پس از ذکر شرح‎حال معزی، پیشاهنگی او در غزل فارسی، داوری شاعران درباره شعر معزی و مطالب دیگری را به‌تفصیل موردمطالعه قرار داده است. وی باور و عقیده دینی معزی را این‎گونه معرفی می‌کند: آنچه روشن می‌نماید مذهب مختار معزی تسنن است ولی درعین‎حال نسبت به ائمه طاهرین(ع) ارادتی ستودنی دارد که این ارادت از منظری می‌تواند به دلیل شافعی بودن خواجه نظام الملک طوسی ممدوح بزرگ معزی و تقریب مذهب شافعی با مذهب شیعه باشد:

آن که داماد نبی بود و وصی بود و ولی***در موالاتش وصیت نیست شرط اولیا[۱]‏.

همچنین اضافه می‌کند: دیوان معزی یکی از معدود دواوینی است که می‌توان از فواید تاریخی و لغوی آن بهره‎ها برد. از شعر روان و بی‌پیرایه معزی حتی می‌توان به پاره‌ای از اخبار مربوط به حواشی حکومت سلاجقه از قبیل امرای محلی، درباریان، خویشاوندان سلطان و مانند آن‎ها آگاهی یافت: «گذشته از مزیت‎هایی که شعر معزی بدان ممتاز است اشارات زیاد تاریخی نیز در قصاید او آمده و بسیاری از وقایع قسمتی از عصر سلجوقی را که بین 465ق یعنی سال جلوس ملکشاه تا حدود 520 ق پیش آمد (که گویا مرگ شاعر در آن موقع اتفاق افتاد) از آن قصاید می‌توان دریافت و از خواص و اخلاق و جنگ‎ها و صلح‎های ملکشاه و سلطان سنجر و اخبار بستگان و ندیمان و وزیران آنان مانند خواجه نظام الملک و فرزندان او و دیگران اطلاع حاصل توان کرد» [۲]‏.

وی سپس به بررسی پیشینه چاپ این اثر و اشکالات فراوان آن‎ها پرداخته می‌نویسد: «کلیات دیوان امیر معزی تنها یک‎بار با تصحیح و مقدمه کوتاه عباس اقبال آشتیانی در سال 1318ش از سوی کتاب‎فروشی اسلامیه به چاپ رسید و پس‌ازآن هیچ‎گاه تجدید چاپ نگردید. تنها یک‎بار دیگر آن‎هم پس از چهل سال از روی نسخه مرحوم اقبال به صورتی کاملاً نازل از حیث چاپ به سعی آقای ناصر هیری در سال 1362ش انتشار یافت و در این بیست‎وچند سال اخیر هم چاپ جدیدی از دیوان معزی صورت نبست. ازآنجاکه کلیات دیوان امیر معزی به اهتمامی آقای هیری عیناً از روی نسخه چاپی مرحوم اقبال حروف‎چینی شده در این مقال تنها به ارزیابی نسخه مصحح مرحوم اقبال می‌پردازیم. برخلاف ظاهر شکیل و آراسته کتاب، سهوهای بی‌شمار در آن راه یافته است که می‌تواند از عدم اشراف و نظارت دقیق مرحوم اقبال در مراحل چاپ کتاب که در آن روزگاران بسیار شیوه دشوار و سختی بوده حکایت نماید. کتاب دارای غلط‎های چاپی انبوه، تکرار برخی قصاید، آشفتگی در ردیف‎ها، سقطات و ناخوانا بودن بعضی از کلمات و اشتباهات قابل ذکر است و افزون بر همه این‎ها کتاب از هیچ فهرستی برخوردار نیست»[۳]‏.

مصحح باوجود اشکالات نسخه اقبال چاره‌ای جز استفاده از این نسخه نداشته است: «چون متأسفانه نسخه‌ای قدیمی از اشعار وی برای مقابله یافت نمی‌شود ما نیز به ناگزیر همان نسخه مصحح استاد اقبال را نسخه اساس قرار دادیم و تا آنجا که امکان‎پذیر بود با مراجعه به بعضی از تذکره‎ها، جنگ‎ها و مجموعه‎هایی که شعر معزی را در خویش داشت به تصحیح آن اهتمام کردیم و در مواردی که به هیچ قسم تصحیح امکان‎پذیر نبود به ناگزیر به تصحیح قیاسی ابیات و مصاریع پرداختیم و البته موارد تصحیح قیاسی را داخل قلاب [ ] نشان دادیم تا امکان اشتباه و التباس فراهم نگردد»[۴]‏.

حروف‎چینی جدید، جدانویسی در سراسر دیوان، فاصله‌گذاری شریطه قصاید و جدانویسی کلمات، شماره‌گذاری ابیات و اعراب‎گذاری بر روی کلمات و عبارات مشکل برای آسان‎خوانی، ذکر برخی تعلیقات بر ابیات و واژگان دشوار، استفاده از اشعار شاعران و نویسندگان‎هم‎عصر و نزدیک به روزگار معزی از دیگر ویژگی‎های این دیوان نسبت به نسخ پیشین است[۵]‏.

فهرست اشعار از روی حروف قوافی، فهرست اشعار از روی حروف اول مصراع، ترکیبات و تشبیهات ادبی، راهنمای تعلیقات و حواشی و فهرست توصیفی منابع ذکر شده در مقدمه و تعلیقات نیز در انتهای کتاب ذکر شده است.

پانویس

  1. ر.ک: مقدمه مصحح، صفحه هشتادوسه و چهار
  2. ر.ک: همان، صفحه هشتادوهفت
  3. ر.ک: همان، صفحه نودوهشت
  4. ر.ک: همان، صفحه یک‎صد
  5. ر.ک: همان، صفحه یک‎صد و یکصدویک

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

وابسته‌ها