همایون‌نامه (تاریخ منظوم)

همایون‎نامه (تاریخ منظوم)، نیمه نخست ، اثر سراینده قرن هفتم، حکیم زجاجی، منظومه مفصلی در بحر متقارب است‎ که‎ ظاهراً‎ حدود شصت هزار بیت دارد و مطالب آن با گزارش ولادت پیامبر اکرم(ص) و رویدادهای صدر اسلام آغاز می‌شود و با نبرد ارسلان بن‎ طغرل‎ سلجوقی با برادرش محمد، پایان می‌پذیرد.

همایون‌نامه (تاریخ منظوم)
پدیدآوران	حکیم زجاجی (شاعر) پيرنيا، علي (مصحح)
عنوان‌های دیگر	نيمه نخست
ناشر	مرکز پژوهشي ميراث مکتوب
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1390ش ,
شابک	‎978-600-203-032-0
موضوع	شعر فارسی - قرن 7ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏‏PIR‎‏ ‎‏5178‎‏ ‎‏/‎‏ه‎‏8‎‏ ‎‏1390
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

این اثر توسط علی پیرنیا مورد تصحیح قرار گرفته است.

زمان نگارش

تاریخ آغاز نظم همایون‎نامه دانسته نیست، ولی زجاجی در یک جا از پنجاه‎وهشت سالگی خویش یاد کرده است که اگر تاریخ زادن او سال 608ق، باشد، نشان می‌دهد در حدود 666ق، مشغول سرایش منظومه بوده و چون در جاهای دیگر به 67 و 68 سالگی‌اش نیز اشاره کرده، پس این کار در ده سال بعد (سال‎های 675 و 676ق) هم ادامه داشته است. بیتی در نیمه نخست همایون‎نامه هست که زجاجی می‌گوید: بیش از بیست سال است سرگرم نظم این منظومه است و این با در نظر داشتن حجم دو بخش آن، نباید نادرست و از مقوله مبالغه شعری باشد.

انگیزه نگارش

درباره علت سرایش همایون‎نامه نیز در منظومه آمده است که یک‎ شب‎ شخصی‎ به خواب سراینده آمده و به او یادآور شده که با توجه به طبع جوان‎ و ذوق‎ روانی که دارد شایسته است کتابی به نظم درآورد تا از او یادگار‎ ارزنده‌ای‎ در‎ جهان بماند؛ پس از بیداری، یکی از دوستانش برای وی کتابی از سیره پیامبر و تاریخ‎ اسلام‎ هدیه می‎آورد؛ زجاجی آن را به فال نیک می‌گیرد و در صدد‎ برمی‎آید «همان کتاب همایون» را به نظم درآورد و به پیشگاه شمس‌الدین محمد جوینی‎ تقدیم‎ کند‎. گویا همان دوستی که کتاب را برای وی‎ هدیه‎ آورده، او را به این کار تشویق نیز کرده است. ضمناً باید در نظر داشت که‎ زجاجی‎ با شاهنامه کاملاً آشنا و مأنوس بوده است که چنین پیشنهادی به او‎ شده‎ و او نیز در خود توانایی تقلید از‎ فردوسی‎ و رقابت‎ با او را دیده است.

ساختار

درباره‎ شمار ابیات منظومه، با توجه‎ به‎ ناقص‎ بودن نسخه‌های‎ تصحیح‎‎شده، نمی‌توان چندان‎ توفیق‎ یافت. اشاره‌ای هم در این‎باره در خود منظومه یافت نمی‌شود. مصحح، تعداد ابیات‎ منظومه‎ را حدود‎ شصت‎ هزار‎ بیت برآورد کرده ‎است‎. نظر به اینکه نسخه نیمه دوم حاوی سی‎ودو هزار بیت بوده و نسخه نیمه یا‎ جلد‎ نخست نیز دارای بیش از بیست‎وچهار‎ هزار‎ بیت‎ است‎ و بالاخره با توجه‎ به‎ افتادگی‎های هر دو نسخه، می‌توان احتمال داد که زجاجی برای اینکه همایون‎نامه خود‎ را‎ با‎ شاهنامه هم‎سر کند، در زمینه شماره‎ ابیات‎ نیز‎ شاهنامه‎ را‎ مد نظر داشته است.

همان‎ طور که بیان شد همایون‎نامه از دو بخش تشکیل‎ شده است و این مقاله در صدد معرفی بخش نخست آن است.

بخش نخست بعد از یادداشت مصحح با گزارش ولادت پیامبر اکرم(ص) و رویدادهای صدر اسلام آغاز می‌شود‎ و تا‎ وفات حضرت محمد(ص) ادامه می‎یابد و در پایان، ستایشی منظوم تقدیم شمس‌الدین محمد جوینی شده است.

گزارش محتوا

در ابتدای این اثر، یادداشتی به قلم مصحح آمده است. چگونگی دستیابی به نسخ کتاب، بررسی اجمالی محتوای اثر، ویژگی‎های نسخ خطی، چگونگی تصحیح، مطالبی درباره سراینده و برخی از کاستی‎های کتاب، از مباحث آن است.

این اثر به‎لحاظ موضوعی از منظومه‌های دینی و تاریخیِ پیرو شاهنامه‎ است‎ و در‎ متنِ ابیاتِ آن اشاره آشکاری به نام خودش وجود ندارد؛ لیکن در سرعنوان (سرنویسِ) یکی‎ از‎ بخش‎های نیمه نخستِ آن در نسخه متن، «همایون‎نامه» نامیده شده است‎. شاید «همایون‎نامه» نامیده شدن این منظومه به احترام و مبارکی سرگذشت حضرت محمد(ص) و رویدادهای آغاز اسلام است و چون منظومه با داستان تولد ایشان آغاز می‌شود و آراسته به نام رسول اکرم(ص) است، با واژه «همایون» نام‎گذاری شده است.

به‎لحاظ سبک ادبی، پیرنیا‎ شیوه شاعری زجاجی را ادامه سبکی می‌داند که شاعران نامور آذربایجان در نیمه دوم قرن ششم بدان شعر می‌سرودند؛ شاعرانی چون ابوالعلای گنجوی، قوامی گنجوی، فلکی شروانی، خاقانی‎ شروانی‎ و نظامی گنجوی. از منظر موضوع و قالب نیز پیرو فردوسی بوده و چندان به کار حکیم توس نزدیک شده و با شعر او خو گرفته که گاه مصرع یا بیتی از شاهنامه‎ را‎ عیناً و یا با پس‎وپیش کردن برخی واژه‌ها از آن خود کرده است؛ به‎عنوان‎مثال در بیت زیر آثار‎ تأثیر‎ شاهنامه در آن مشهود است‎:

زجاجی می‌گوید:

اگر‎ صد بود سال و گر سی‎وپنج

بباید شدن ‎زین [سرای سپنج]

و فردوسی چنین سروده است:

اگر صد بود سال اگر صد هزار

گذشت آن سخن‎ کآمد‎ اندر شمار

.

بخش نخست همایون‎نامه به شیوه غالب مثنوی‎های ادب فارسی با تحمیدیه‌ای 62 بیتی آغاز می‌شود که متأسفانه پاره‌ای کلمات برخی ابیات و مصراع‎های آن در تک‎نسخه اثر، محو شده یا ناخوانا بوده و طبعاً جای آن‌ها خالی مانده است.

پس از تحمیدیه، نعت 83 بیتی پیامبر و سپس منقبت خلفای راشدین در 103 بیت آمده است. 336 بیت بعد از آن، مدح مهتران زمان است و بعد، زجاجی در 67 بیت، ذیل عنوان «ترتیب کتاب همایون‎نامه» به گزارش ترتیب تاریخی موضوعات منظومه پرداخته و همچنان که خود خاطرنشان کرده، «در او اول از کار پیغمبر است». متن اثر با روایت مولود پیامبر اسلام(ص) آغاز شده است.

موضوع این بخش همایون‎نامه شرح احوال حضرت محمد(ص) و حوادث صدر اسلام تا وفات پیامبر(ص) است و اثر، با گزارش چگونگی رحلت و خاک‎سپاری آن حضرت پایان می‎یابد. مؤخره 45 بیتی آن هم ستایش مخدوم سراینده (شمس‌الدین محمد جوینی) است.

مطابق با سنت رایج در سبک منظومه‌های دینی، تاریخی و پهلوانی پس از فردوسی، زجاجی هم علاوه بر قالب و وزن همایون‎نامه، به شیوه‌های مختلف دیگر از شاهنامه تأثیر پذیرفته است.

او به‎رغم احترام به مقام ادبی فردوسی و بهره‌گیری‎های متنوع از بوطیقای شاهنامه، به‎ نقد و رد درون‎مایه به‌اصطلاح مغانه حماسه ملی ایران پرداخته است که البته مختص زجاجی نیست و نمونه‌های دیگری هم در تاریخ ادب و اندیشه ایرانی دارد.

وضعیت کتاب

فهرست محتویات در ابتدا و فهارس فنی در انتهای کتاب آمده است.

این اثر از دو نیمه تشکیل‎شده است. مصحح کتاب، علی پیرنیا‎ نسخه‌ای از‎ نیمه‎ دوم منظومه در کتابخانه دانشگاه پیشاور‎ می‎یابد و اقدام به تصحیح آن می‌کند و ازآنجاکه کوشش‎های‎ وی‎ برای یافتن نیمه نخست منظومه به ‎جایی نمی‌رسد، به‎ چاپ‎ نیمه دوم اکتفا می‌کند‎. حاصل‎ آنکه فرهنگستان زبان و ادب فارسی در سال ١٣٨٣خورشیدی، نیمه دوم را در‎ دو‎ مجلد به چاپ می‌رساند‎.

هنگامی ‎که‎ کارهای مربوط به‎ حروف‎نگاری‎ و نمونه‎خوانی نیمه دوم‎ منظومه‎ رو به پایان بوده، پیرنیا نشانه‌هایی از نیمه نخست منظومه را در ایروان‎ ارمنستان‎، کتابخانه ماتناداران، ردیابی می‌کند. برای‎ دستیابی‎ به نسخه‎ و ارائه‎ استنتاخی‎ دقیق از آن به‎ناچار دو بار به ارمنستان سفر می‌کند و چندی در ایروان ماندگار می‌شود و سرانجام پس از سال‎ها‎ تلاش‎ جهت‎ تصحیح‎ این‎ بخش، در نهایت‎ در‎ سال ١٣٩٠، نیمه نخست تاریخ منظوم زجاجی (همایون‎نامه) به اهتمام انتشارات میراث مکتوب و همانند نیمه دوم‎ در‎ دو‎ مجلد انتشار می‎یابد؛ بنابراین یک دوره‎ چهار جلدی‎ از‎ کل‎ منظومه‎ در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد.

مصحح در ابتدای کتاب چند تصویر از نسخ خطی مورد استفاده خویش را به معرض نمایش درآورده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب؛
2. عباسی، جواد؛ راشکی علی‎آبادی، جواد، «همایون‎نامه زجاجی و شاهنامه»، متن‎شناسی ادب فارسی، زمستان 1393، شماره 24، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).
3. آیدنلو، سجاد، «همایون‎نامه منظومه‌ای دینی - تاریخی و پیرو شاهنامه از سده هفتم»، کتاب ماه ادبیات، مرداد 1392، شماره 76، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).
4. آیدنلو، سجاد، «همایون‎نامه زجاجی و شاهنامه»، متن‎شناسی ادب فارسی، زمستان 1393، شماره 24، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).

وابسته‌ها

همایون نامه: تاریخ منظوم حکیم زجاجی سراینده سده هفتم