العنوان في القراءات السبع

العنوان في القراءات السبع، مشهورترین کتاب ابوطاهر اسماعیل‎ بن‎ خلف عمرانی انصاری‎ اندلسى‎ (متوفی 455ق‎‎)، معروف به ابوطاهر عمرانی، دانشمند علم قرائت و ادیب‎ و عالم‎ مالکى‎ مصر است. این کتاب که از منابع مـورد اعـتماد اهل قرائت بوده در سال 1429ق/2008م، توسط خالد حسن ابوالجود تحقیق و منتشر شده است.

‏العنوان في القراءات السبع
پدیدآوران	انصاري، اسماعيل بن خلف (نويسنده) ابوالجود، خالد حسن (محقق)
ناشر	مکتبة الامام البخاري
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	مجلد1: 2008م , 1429ق,
شابک	‎977-5291-76-3
موضوع	قرآن - قرائت
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏75‎‏/‎‏35‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏8‎‏ع‎‏9‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب، مشتمل بر مقدمه (که در آن اهمیت کتاب، دلایل تجدید چاپ و شیوه تحقیق کتاب مطرح شده است)، مدخل (تاریخ علم قرائت، معرفی نویسنده و کتاب) و متن کتاب (در دو باب اصول در ضمن فصول و فرش الحروف در ضمن سور) است. مؤلف‎ در العنوان‎ به‎ شیوه معمول‎، نخست‎ «اصول»، یعنى‎ قواعد کلى‎ در قرائت‎ هریک‎ از قراء را در مسائل‎ مربوط به‎ مدّ و قصر، همزه‎، ادغام‎، اماله‎ و جز آن‎، آورده‎ و سپس‎ به‎ تفصیل‎ اختلاف‎ قاریان‎ به‎‎ترتیب‎ سور در یکایک‎ «حروف»، یعنى‎ مواضع‎ و کلمات‎ قرآنى‎ پرداخته‎ است.

گزارش محتوا

این‎ کتاب‎ در واقع‎ مختصری‎ از کتاب‎ دیگر نویسنده به‎ نام‎ «الاكتفاء في‎ القراءات»‎ است‎ که‎ مؤلف‎ در آن‎ اختلاف‎ قرائات‎ هفت‎گانه‎ را به‌طور موجز به‎ تحریر آورده‎ است‎. رواج‎ این‎ کتاب‎ تا بدانجا بود که‎ در منابع‎، گاه‎ از اسماعیل‎ به‌صورت‎ صاحب‎ العنوان‎ و یا مؤلف‎ العنوان‎ یاد شده‎ است. العنوان‎ از متون‎ عمده‎ و متداول‎ در قرائات‎ بوده است. به‎ گفته قسطلانى‎، مردم‎ مصر عنایت‎ زیادی‎ بدان‎ داشتند، چنان‌که‎ تا پیش‎ از ظهور حرز الأماني‎ شاطبى‎ (شاطبیه‎) طلاب‎ قرائت‎ به‎ حفظ العنوان‎ مى‎پرداختند. ابن‎ جزری‎ در النشر، این‎ کتاب‎ را پس‎ از شاطبیه‎ یکى‎ از منابع‎ اساسى‎ خود شمرده و طرق‎ روایى‎ خود را به‎ آن‎ یادآور شده‎ است‎‎.

محقق اثر در مقدمه به اهمیت کتاب اشاره کرده و چنین نوشته است: «علما از زمان تألیف آن تا نگارش شاطبیه بر العنوان اعتماد می‌کردند و طلبه‌ها را به حفظ آن امر می‌کردند. سپس عرصه بین این کتاب و شاطبیه تقسیم شد و مانند دو اسب مسابقه گروهی این و گروهی آن را حفظ می‌کردند و برخی نیز هر دو را حفظ می‌کردند. به جهت این اهمیت علما در شرح العنوان و بیان مبهمات آن و یا تفاوت‎های آن با شاطبیه کتاب‌هایی نوشتند‎.

وی در بررسی پیشینه تحقیقی کتاب، به طبع قدیم با تحقیق زهیر زاهد و خلیل عطیه اشاره کرده است. وی به جهت اهمیت کتاب نزد اهل قرائت، تصمیم به بازبینی آن می‌گیرد که خطاهای فراوان در آیات و نیز اشتباهاتی از ناحیه علم قرائت و اشتباهات چاپی مشاهده می‌کند؛ پس به تحقیق و تصحیح آن بر مبنای چهار نسخه خطی از آن اقدام می‌کند‎. وی این اشتباهات و صحیح آنها را در ضمن جداولی در ابتدای کتاب ارائه کرده است‎.

در مدخل کتاب، تاریخ علم قرائت از زمان ایجاد در عهد نبوی تا زمان تألیف کتاب العنوان به‌صورت مختصر بیان شده است. در این‎ مسئله که اولین نویسنده در علم قرائات که بوده، اختلاف نظر شدیدی است؛ ابن جزری، ابوعبید قاسم بن سلام را اولین نویسنده در علم قرائات دانسته است؛ ابن مجاهد «السبعة في القراءات» را در نیمه قرن چهارم نوشت. پس از آن علی بن عمر دارقطنی اولین کسی بود که اصول را قبل از فرش الحروف وضع کرد. در قرن پنجم امام دانی اندلسی کتب ارزشمند «جامع البيان» و «التيسير» و المفردات و... را نوشت. همدانی «الغاية»، شاطبی «الشاطبية» و در آخر ابوطاهر «العنوان» را نوشت‎.

پس از آن شرح حال نویسنده کتاب، ولادت و وفات، اساتید، شاگردان، تألیفات و مطالب دیگری در معرفی نویسنده ذکر شده است. سپس العنوان و اهمیت آن و اهتمام علما به آن و مباحث دیگری مطرح و به ذکر اسانید کتاب ختم شده است‎.

نویسنده کتابش را با اشاره به سبب تألیف و نیز علت اختصار در نگارش آغاز کرده است. او از ذکر اسانید کتاب خودداری کرده و آن را به کتاب دیگرش «الاكتفاء» حواله داده است؛ چراکه بنای بر توسع در ذکر اسانید نداشته است‎؛ البته محقق کتاب برای راحتی خواننده این اسانید را در ابتدای کتاب ذکر کرده است‎.

نویسنده پس از آن، ائمه قرائت را ذکر کرده است‎.

سپس قراء سبعه و روات مشهور هریک از آنها را (که در مجموع چهارده نفرند) ذکر کرده است‎ و در فصل بعد اصطلاحاتی را که در کتاب به‌کار برده، معنا کرده است؛ مثلاً منظور از حرمیان، ابن کثیر و نافع و ابنان ابن کثیر و ابن عامر است‎.

در ابواب اصلی کتاب، ابتدا اصول قرائت و سپس فرش الحروف را مطرح کرده و اختلاف در کلمات را سوره به سوره بحث کرده است. ابوطاهر بسمله و فاتحة الكتاب را در اول کتاب نیاورده، بلکه به ابتدای فرش الحروف منتقل کرده است. وی کتاب را با باب تکبیر به پایان رسانیده است‎.

ویژگی‎های العنوان:

1. نویسنده برخلاف ترتیب رایج در کتب قرائات، برخی مباحث را مقدم و برخی را مؤخر کرده است. او برخلاف علمای قرائت که مباحثی مانند فواتح سور را به‌همراه باب مد آورده‌اند و نیکوتر نیز همین است، فواتح سور را بر باب مد مقدم نموده و به دنبال آن هاء کنایه و سپس باب مد را آورده است‎.
2. او باب ادغام کبیر ابوعمرو بصری را ذکر نکرده و در برخی ابواب نیز به‌گونه‌ای مباحث را مختصر بیان کرده که سبب ابهام باب شده، ولذا ابن جزری در کتابش «تحفة الإخوان» در رابطه با باب مد چنین نوشته است: «و عبارتش در نهایت اشکال است».
3. ابوطاهر جز در موارد نادری نظر خود را ذکر نکرده است. محقق، معتقد است که این شیوه پسندیده‌ای است؛ چراکه قرائت سنت پیروی است که یکی از دیگری می‌گیرد و نویسنده نیز بر آنچه از مشایخش دریافت کرده تمرکز کرده است‎.

وضعیت کتاب

کتاب، پیش از این نیز در سال (1406ق‎/ 1986م‎) به‎ کوشش‎ زهیر زاهد و خلیل‎ عطیه‎ در بیروت ‎به ‎طبع‎ رسیده‎ است‎. بر العنوان‎ شرح‎هایى‎ نیز نوشته‎ شده‎ که‎ نمونه آن‎ شرحى‎ از رشیدالدین ‎عبدالظاهر بن ‎نشوان ‎(متوفی 649ق‎) است‎. همچنین‎ ابن‎ جزری‎ در رساله‌ای‎ با عنوان‎ تحفة الإخوان‎ به ‎بررسى‎ اختلافات‎ میان‎ دو متن‎ پررواج‎ قرائت‎: العنوان‎ و شاطبیه‎ پرداخته‎ است‎‎.

محقق کتاب پنج نسخه از کتاب را با قرار دادن یک نسخه به‌عنوان اصل با یکدیگر مقابله کرده و اختلافات آنها را مشخص نموده است. وی در پاورقی‎های کتاب برخی اعلام علم قرائت را معرفی کرده است. همچنین شماره آیات و سور قرآن کریم و برخی نوشته‌های شیخ را توضیح داده است.

در انتهای اثر، فهارس مصادر کتاب و آیاتی که در غیر سوره خود ذکر شده و همچنین فهرست مطالب ذکر گردیده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. زرنگار، احمد، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج8، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1377.