فضل قيام الليل و التهجد

فضل قيام الليل و التهجد، تألیف ابوبکر محمد بن حسین آجری (متوفی 360ق) از جمله آثار عربی در موضوع نماز شب و فضائل آن است. تحقیق و تعلیقات کتاب به قلم عبداللطیف بن محمد جیلانی آسفی انجام شده است.

فضل قيام الليل و التهجد‏
پدیدآوران	آجری، محمد بن حسین (نويسنده) جيلاني، عبداللطيف بن محمد (محقق)
عنوان‌های دیگر	کتاب فضل قيام الليل و التهجد
ناشر	دار الخضيري
مکان نشر	عربستان - مدينه منوره
سال نشر	مجلد1: 1417ق,
شابک	‎9960-698-06-8
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب مشتمل بر مقدمه محقق و دو قسمت است. در قسمت اول در دو فصل، نویسنده و کتاب معرفی شده است. در قسمت دوم نیز نص اثر مشتمل بر مقدمه مؤلف و چند باب است. ازآنجاکه نویسنده بر مذهب شافعی یا حنبلی بوده، این اثر با استناد به آیات، روایات نبی مکرم اسلام(ص) و سیره صحابه آنحضرت نوشته شده است.

گزارش محتوا

محقق کتاب مقدمه‌اش را با ذکر آیاتی از سوره آل‎عمران و نساء آغاز کرده است. پس‎ازآن اهمیت نماز را این‎گونه توضیح می‌دهد: نماز عمود دین، رأس طاعات و عبادات، سریع‎ترین قربات و نور چشم مؤمنین است. با انوار آن زنگ قلب‌هایشان جلا میابد و با اسرار آن پرده‎های نفوسشان کنار زده می‌شود‎.

سپس اقسام نماز و جایگاه نماز شب را مورد بحث قرار داده است: نماز به اقسامی تقسیم می‌شود، یک قسم فرایض است که ترک آن جایز نیست، سنن و نمازهای مستحبی نیز از دیگر اقسام نماز است که بر انجام آن تأکید شده است؛ از جمله نمازهای مستحبی که بسیار بر آن تأکید و ترغیب شده و از اعظم نمازهایی که شارع حکیم به آن فراخوانده تهجد و نماز شب است. نماز شب از اعظم نوافل است که خداوند به‎وسیله آن بنده را به بالاترین منازل که صالحان به‎سوی آن سبقت می‌گیرند و به‎جاست که رقابت کنندگان در آن رقابت کنند‎. وی پیامبر اکرم(ص) که در اثر عبادت پاهای مبارکش ورم می‌کرد را به‎عنوان اسوه حسنه در این زمینه معرفی می‌کند. سپس به سیره علما در این موضوع اشاره کرده و آنچه از سیره گذشتگان در این زمینه ذکر شده را گسترده‌تر از آن می‌داند که در این مقام ذکر شود و لذا برای آشنایی به شوق علما بر تهجد و نماز شب به کتب تراجم و سیره ارجاع می‌دهد که پر از این‎گونه مطالب است‎. کتاب حاضر از جمله اولین تألیفات در این موضوع ارزشمند و خطیر است. نویسنده‌اش یکی از حفاظ و علمای بزرگ با نام محمد بن حسین آجری است که با کیفیت و زیبایی آثارش شناخته می‌شود‎.

تحقیق در رابطه با مذهب آجری از جمله مطالب بخش معرفی نویسنده است. در این‎که مذهب فقهی آجری چه بوده؟ کسانی مانند ابن ندیم، ابن خلکان و صدیق حسن قنوجی او را شافعی مذهب و گروه دیگری او را بر مذهب حنابله دانسته‌اند‎. عبدالعزیز قاری در تحقیقش پیرامون کتاب اخلاق حملة القرآن معتقد است که تنها با دقت در مصنفات فقهی نویسنده می‌توان به مذهب فقهی او دست یافت. سپس می‌گوید: او در مسائل فقهی کمی که در کتاب اخلاق حملة القرآن آمده است حنبلی مذهب است.‎. سپس تأکید می‌کند که آجری در مسائل اعتقادی بر شیوه اهل سنت و جماعت بر فهم سلف صالح از صحابه و تابعین سه قرن اول از کتاب و سنت تمسک کرده است‎. در ادامه این بخش، 12 اثر مطبوع، 44 اثر خطی و آثاری که نسبت آن‎ها به آجری صحیح نیست معرفی شده است‎.

فصل دوم در هفت مبحث مطرح شده است. در ابتدا عنوان کتاب و انتساب این اثر به آجری مورد بررسی قرار گرفته است. ابن خیر، ذهبی و عمر کحاله این کتاب را «التهجد» نامیده‌اند. تجیبی آن را «التهجد و فضائل قیام اللیل» و رودانی با مختصر کردن نام کتاب آن را «قیام اللیل» نامیده است‎.

محقق همچنین اشاره کرده که علما به تهجد و نماز شب عنایت ویژه‌ای داشته و به‌صورت مستقل آثاری را در این زمینه به رشته تحریر درآورده‌اند که از آن جمله است:

1. کتاب التهجد: عبدالله بن جنید ختلی (متوفی 270ق)؛
2. کتاب التهجد و قیام اللیل: عبدالله بن محمد بن ابی الدنیا (متوفی 281ق)؛
3. کتاب قیام اللیل: محمد بن نصر مروزی (متوفی 294ق)؛
4. کتاب المتهجد: یونس بن عبدالله بن مغیث (متوفی 429ق)‎.

وی همچنین به مهم‎ترین نکاتی که در شیوه نویسنده دیده اشاره کرده است:

1. آجری در ابتدای کتابش سبب نگارش کتابش را توضیح داده که عبارت از ذکر آیات و روایات فراوانی است که در رابطه با فضیلت و پاداش عظیم در بجای آوردن نماز شب وارد شده؛ لذا جهت آگاهی بخشیدن راغبین به این عمل، این کتاب را نوشته است.
2. در ابتدای کتاب، ذکر آیاتی در رابطه با نماز شب و تشویق به آن عمل به همراه وجه دلالت آن‎ها آمده است؛
3. روایاتی از رسول‌الله(ص) در تشویق و ترغیب امت به نماز شب بیان شده است؛
4. ذکر آثار صحابه و تابعین و تابعین تابعین در تشویق به تهجد و نماز شب و نیز اشتیاق آن‎ها در بجای آوردن این فضیلت.
5. تعلیقه بر بخش‎های متعددی از کتاب که با ذکر عبارت «قال محمد بن الحسین» به شیوه ترغیب و وعظ نوشته شده است‎.

این اثر مشتمل بر 48 روایت است که محقق اثر از دیدگاه مذهب خود تعداد مرفوع، موقوف و مقطوع از آن‎ها را ذکر کرده است‎.

در باب اول کتاب به فضیلت برخاستن برای نماز شب و این‎که پس از نماز واجب، افضل از همه نمازهاست‎ اشاره شده است. دراین‎باره، روایتی از رسول‌الله(ص) نقل شده، بر شما باد به نماز شب چراکه آن شیوه صالحان پیش از شما و تقرب به خداوند عزوجل و پاک‎کننده گناهان و دورکننده از گناهان است‎.

در یکی دیگر از ابواب کتاب روایات فراوانی در ترغیب و تشویق به نماز شب ذکر شده است. در حدیثی از جابر بن عبدالله انصاری از رسول‌الله(ص) چنین نقل شده: هرکس نماز شب، بسیار می‌گزارد سیمایش در روز زیبا می‌شود‎. خداوند چنین مقرر فرموده که ابراز نیاز و خاکساری و عبادت نسبت به معبود در سیاهی شب، نورانیت چهره؛ و روسفید و عزتمند بودن فرد را در روز نتیجه می‌دهد‎. نویسنده نیز فلسفه این موضوع را به نقل از علمای اهل سنت چنین بیان می‌کند: قصد تقرب و خلوت با خداوند، نتیجه آن پوشیده شدن با نور الهی است

در ادامه مطالب کتاب نعمان بن سعد در روایتی از علی بن ابی‎طالب(ع) از رسول‌الله(ص) نقل کرده است که آنحضرت فرمود در بهشت غرفه‎هایی است که داخلش از بیرون و بیرونش از داخل دیده می‌شود؛ اعرابی برخاست و گفت: این غرفه‎ها برای چه کسانی است؟ فرمود: برای کسانی که کلام طیب و پاکیزه دارند، اطعام می‌کنند، آشکارا سلام می‌کنند و درحالی‎که مردم در خواب هستند نماز شب می‌خوانند‎.

در ادامه کتاب روایاتی که خداوند پاداش کسی که نیت نماز شب داشته و خواب بر او غلبه کند‎ و نیز استحباب مسواک زدن برای نماز شب‎ ذکر شده است.

وضعیت کتاب

استخراج احادیث و آثار و بیان صحت و ضعف آن‎ها، شرح احادیث غریب و معرفی اعلام از جمله فعالیت‎های محقق اثر است که در پاورقی‎‎های کتاب ذکر شده است. فهرست منابع، احادیث و آثار و مطالب در انتهای کتاب ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. قیوم زاده، محمود، مدبر عزیزی،غلام‎رضا، «بررسی عوامل کرامت و عزت دانشمندان و شأن اجتماعی آنان».