قرابادین اعظم
قرابادين اعظم كه در موضوع تركيب داروها به‌وسيله حكيم محمداعظم‌خان، به زبان فارسى نوشته شده، از مهم‌ترين و جامع‌ترين نگاشته‌ها پيرامون داروسازى در طب سنتى است. مؤلف، در دو بيتى‌اى اين اثرش را چنين معرفى كرده است:
| قرابادین اعظم | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ناظم جهان، محمد اعظم (نویسنده) اصفهانی، محمدمهدی (مقدمه نويس) |
| عنوان‌های دیگر | کتاب قرابادین اعظم |
| ناشر | دانشگاه علوم پزشکی ايران، مؤسسه مطالعات تاريخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1383 ش |
| چاپ | 2 |
| موضوع | دارو نامهها - هند - متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | RS 141/68 /ن2ق4 |
| «گرچه اسفار كثيره هست در علم العلاج | ليك در نقص و ضرر كمتر از آنها اسلم است» |
|---|
.
| «ماهر اين فن بداند كاين قرابادين من | در ضخامت اصغر است و در منافع اعظم است» |
|---|
.
اين اثر، يكى از نگاشته‌هاى مؤلف در طب سنتى است و در كنار اکسیر اعظم و رموز اعظم، موسوعه‌اى جامع در علم پزشکى را تشكيل مى‌دهد.
تاريخ تأليف اين اثر - بنا بر آنچه مؤلف گفته - مطابق با ماده تاريخى انوار اعظم است؛ يعنى سال 1269ق.
ساختار
كتاب، بر اساس حروف الفباء تدوين شده است. مؤلف، پس از خطبه و كلام آغازين، كتاب را با باب الالف و شيوه ساخت و نسخه‌هاى ايارجات آغاز مى‌نمايد و با نگارش نسخ ياقوتى، مطالب كتاب پايان مى‌يابد.
آنچه مؤلف مى‌نويسد، نام نسخه، خواص آن، شيوه ساخت آن و مقدار و چگونگى مصرف آن است.
گزارش محتوا
اين كتاب، مجموعه‌اى از نسخ تجربه‌شده توسط مؤلف و آنچه از اساتيدش شنيده، مى‌باشد.
قرابادين اعظم را مى‌توان همانند ديگر كتب نگاشته‌شده توسط حكيم محمداعظم‌خان، از مجموعه‌هاى دايرةالمعارفى طب سنتى دانست.
آنچه مؤلف در اين كتاب نقل مى‌كند، از چند جهت حائز اهميت است:
1. ذكر تجربيات مؤلف كه خود، پزشکى عالى‌قدر و صاحب‌نظر در حوزه طب سنتى بوده است؛
2. ذكر تجربيات اساتيد مؤلف كه بسيارى از آنها صاحب تأليف و نگاشته‌اى مستقل نبوده‌اند؛
3. ذكر نسخه‌ها از كتاب‌هايى كه امروزه به دست ما نرسيده است؛
4. ذكر نسخه‌هايى كه در بسيارى از كتاب‌ها به‌صورت پراكنده به چشم مى‌خورد و مطالعه و مراجعه به آنها از عهده هركسى ساخته نيست.
بنابراین، جاى تعجب نيست اگر نام ده‌ها طبيب غير مشهور را در اين كتاب ببينيم؛ پزشکانى از جمله حكيم ذكايى (قرابادين اعظم، ص 3)، والد حكيم علوى‌خان (همان، ص 4)، حكيم شاه‌محمد (همان، ص 5)، حكيم على (همان، ص 8)، حكيم بقاخان (همان، ص 9)، حكيم ذكاء الله خان (همان، ص 11)، ميرزا محمد حكيم (همان، ص 21)، والد حكيم ممدوح (همان، ص 23)، ميرزا ابراهيم (همان، ص 29)، حكيم واحدعلى (همان، ص 30)، نصرالله خان (همان، ص 40)، منصورعلى صاحب (همان، ص 42) و...
ازاين‌رو مطالعه و مراجعه به اين كتاب براى كسانى كه به تاريخ پزشکى و شناخت پزشکان گمنام، علاقه‌مندند نيز مناسب است.
وضعيت كتاب
اين اثر، درسال 1301ق، در هندوستان، در 460 صفحه چاپ سنگى شده است.
مؤلف، در خاتمه كتاب، فهرستى را تدوين كرده و امراض بدن را به ترتيبى كه در كتب معالجات آمده، مرتب نموده و در جلوى هر بيمارى، داروى مخصوص آن را ذكر كرده است.
در حقيقت اين فهرست، راهنماى استفاده از كتاب قرابادين اعظم است.