معرفة السنن و الآثار
معرفة السنن و الآثار، تألیف محدث و فقیه شافعی، احمد بن حسین بن علی بیهقی (متوفی 458ق)، از جمله منابع مهم حدیثی اهل سنت بر مبنای فقه شافعی است. این طبع از کتاب با تحقیق و مقدمه عبدالمعطی امین قلعجی منتشر شده است.
| معرفة السنن و الآثار | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | بيهقی، احمد بن حسین (نویسنده) قلعجی، عبدالمعطی امین (مصحح) |
| ناشر | دار الوعي
دار الوفاء دار قتيبة للطباعة و النشر و التوزيع دار قتيبة للطباعة و النشر و التوزيع |
| مکان نشر | سوريه - حلب
مصر - المنصوره سوريه - دمشق لبنان - بيروت |
| سال نشر | مجلد1: 1991م , 1412ق ,
مجلد2: 1991م , 1412ق , مجلد3: 1991م , 1412ق , مجلد4: 1991م , 1412ق , مجلد5: 1991م , 1412ق , مجلد6: 1991م , 1412ق , مجلد7: 1991م , 1412ق , مجلد8: 1991م , 1412ق , مجلد9: 1991م , 1412ق , مجلد10: 1991م , 1412ق , مجلد11: 1991م , 1412ق , مجلد12: 1991م , 1412ق , مجلد13: 1991م , 1412ق , مجلد14: 1991م , 1412ق , مجلد15: 1991م , 1412ق , |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 15 |
| کد کنگره | |
ساختار
این اثر در پانزده جلد منتشر شده است که جلد آخر به فهارس اختصاص یافته است. کتاب در قالب ابواب متعدد همچون منابع فقه با باب طهارت آغاز و با باب مکاتب ختم شده است. هر باب مشتمل بر مسائلی است. این مجموعه حدیثی بیش از بیست هزار حدیث و 1320 مسئله در فقه مقارن را دربر دارد.
گزارش محتوا
در ابتدای کتاب اقوال علمای اهل سنت در رابطه با بیهقی گردآوری شده است؛ بهعنوانمثال ابن تیمیه (متوفی 728ق)، بیهقی را اعلم اصحاب شافعی (متوفی 204ق) در زمینه حدیث دانسته است[۱]. پسازآن اقوال علما درباره کتاب ذکر شده است؛ سبکی (متوفی 771 یا 773ق) در طبقات الشافعیة هیچ فقیه شافعی را بی‌نیاز از این کتاب ندانسته است[۲]. ابن حجر (متوفی 852ق) نیز می‌نویسد: هر کس می‌خواهد به تمام آراء شافعی وقوف یابد باید به کتاب «المعرفة السنن و الآثار» بیهقی مراجعه کند؛ چراکه کاملترین تتبع را در این زمینه انجام داده است[۳].
قلعجی سپس شرححال شافعی را مورد مطالعه قرار داده است. در بخشی از این مقدمه به مطالعه پیشینه آثاری پرداخته که در رابطه با شافعی نوشته شده است؛ داود بن علی اصفهانی اولین کسی است که آثاری در این رابطه نوشت. پس از او زکریا بن یحیی ساجی و عبدالرحمن بن ابی حاتم کتابهایی نوشتند. محمد بن حسین آبری کتاب جامعی در 74 باب نوشت و یا ابن فندق بیهقی نیز کتاب بزرگی در مناقب نوشت؛ اما شافعی از کسانی نیست که شرححالش در اوراق یا جزوههایی نوشته شده باشد؛ بلکه علمای بزرگ در رابطه با سیره او کتابهای فراوانی نوشته‌اند. برخی از آنها موجود و بیشترش از بین رفته است[۴].
پیش از بیهقی سه نفر از مصنفین نصوص شافعی را جمع کردند: قاسم بن محمد بن علی شاشی (متوفی 400ق) با نگارش کتاب «التقريب»، احمد بن محمد بن محمد زوزنی معروف به ابن عفریس با نگارش «جمع الجوامع» و احمد بن حسن بن سهل با نگارش «عیون المسائل». با وجود این سه اثر، عدم ضبط دقیق الفاظ شافعی همانگونه که نوشته بود یا بر اصحابش املا کرده بود سبب رضایت بیهقی نگردید و لذا کتابی با نام «مبسوط كلام الشافعي في كتبه بدلائله و حججه» را تألیف نمود. پسازآن «السنن الكبری» را نوشت. سپس «معرفة السنن و الآثار» را نوشت که به گفته سبکی منظورش «معرفة الشافعي بالسنن و الآثار» بوده است[۵].
بیهقی در این کتاب مجموعه‌ای از احادیث نبوی را در کنار آثار صحابه و تابعین در زمینه فروع دین فراهم آورده است. در این کتاب اقوال امام شافعی با ترتیب «مختصر المُزني في فروع الشافعية» گرد آمده و از آن دفاع شده است. بیهقی در این اثر مآخذ خود را در نقل اقوال شافعی مورد به مورد نشان داده و با بیان ادله حکم از کتاب و سنت نبوی و آثار صحابه، به دفاع از شافعی برخاسته است. این اثر را به عبارتی، باید یکی از منابع فقه تطبیقی دانست که به گفته سبکی هیچ فقیه شافعی از آن بی‌نیاز نیست. بیهقی در این کتاب به ردِّ سخنان احمد بن سلامة طحاوی حنفی (متوفی 321ق) -که بر امام شافعی و اصحاب او ایراد وارد کرده است- پرداخته و احادیث مسندی را که امام شافعی در موضوع اصول و فروع دین آورده را نقل کرده و به جرح و تعدیل سند و بیان صحت و ضعف آنها پرداخته است. همچنین با نظر و اجتهاد خود، برخی از راویانی را که دیگران مورد وثوق ندانسته‌اند، توثیق کرده است[۶].
این اثر بیهقی از حیث شیوه نقل احادیث و آثار و کلام فقها شبیه اثر دیگرش «السنن الكبری» است؛ جز اینکه در «معرفة السنن» ردیههای بسیاری بر کتاب «معاني الآثار» نوشته است. او در مقدمه‌اش به این موضوع اشاره کرده می‌نویسد: چون نگارش این کتاب را آغاز کردم. یکی از اهل علم، مرا از کتاب ابوجعفر طحاوی (متوفی 321ق) مطلع کرد. وی از تضعیف اخبار صحیح نزد اهل علم در صورت مخالفت با رأیش و تصحیح اخبار ضعیف در صورت موافقت با رأیش شکایت کرده است. او از من درخواست کرده که به احکامی که ابوجعفر درباره تصحیح و تعلیل اخبار داشته پاسخ دهم[۷].
وضعیت کتاب
در پاورقیهای کتاب منابع روایات و ارجاع به دیگر منابع، اختلاف نسخ، معانی برخی الفاظ و مقایسه روایات با دیگر آثار بیهقی همچون السنن الکبری ذکر شده است.
جلد پانزدهم کتاب مشتمل بر فهارس ذیل است: فهارس آیات، اطراف احادیث شریف نبوی، اطراف آثار، اعلام غیر روات، قبائل و طوایف و جماعات، اماکن و بلدان، ایام و غزوات و مناسبات، اشعار و قوافی، اسماء کتب و...
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- ساغروانیان، سید جلیل، «کتابشناسی موضوعی: کتابشناسی: آثار ابوبکر احمد بن حسین بیهقی»، پایگاه مجلات تخصصی نور: آینه پژوهش، فروردین و اردیبهشت 1386، شماره 103، صفحه 117 تا 124؛ به آدرس اینترنتی:
- الشهری، محمد بن ظافر، «فقهاء أهل الحدیث»، پایگاه مجلات تخصصی نور: الحکمة، محرم 1429، العدد 36، صفحه 195 تا 262؛ به آدرس اینترنتی: