العقل و فهم القرآن

العقل و فهم القرآن، حاوی دو کتاب «مائية العقل و معناه و اختلاف الناس فيه» و «فهم القرآن و حقيقة معناه»، تألیف حارث بن اسد محاسبی (متوفی 243ق) به زبان عربی است.

‏العقل
العقل و فهم القرآن
پدیدآورانحارث محاسبی، حارث بن اسد (نويسنده) قوتلي، حسين (محقق)
عنوان‌های دیگرالعقل فهم القرآن
ناشردار الفکر دار الکندي
سال نشرمجلد1: 1982م , 1402ق,
زبانعربی
تعداد جلد1
کد کنگره
نورلایبمطالعه و دانلود pdf

کتاب اول، رساله کوچکی درباره جوهر‎ عقل‎ و تشریح‎ ماهیت و وظایف و فواید آن است و کتاب دوم، در موضوع علوم قرآنی نگاشته شده است.

تحقیق این اثر توسط حسین قوتلی صورت گرفته است.

ساختار

این اثر از مقدمه محقق و چهار فصل تشکیل شده است. فصول سوم و چهارم کتاب به دو کتاب مذکور اختصاص یافته است. محقق در ابتدای این دو فصل نیز، مقدمه‌ای نگاشته است.

گزارش محتوا

محقق در مقدمه، انگیزه و روش تحقیق و نسخه‌های مورد استفاده را بیان نموده است.

فصل اول و دوم

دو فصل اول کتاب توسط محقق نوشته شده است؛ فصل اول کتاب، به بیان زندگی و آثار محاسبی و مکتب فکری او اختصاص یافته است. محقق از ارتباط محاسبی با فرق مذهبی و فکری همچون معتزله، شیعه، صوفیه و حنابله سخن به میان آورده، سپس به شمارش و معرفی آثار ایشان پرداخته و در ادامه از تأثیر ایشان در اندیشه اسلامی مطالبی را مطرح نموده است. ایشان در ادامه مباحث این فصل از جایگاه عقل در فلسفه باستان، در کتاب (قرآن) و حدیث، در فلسفه اسلامی و در مذهب فکری حارث محاسبی سخن به میان آورده است[۱].

ایشان در فصل دوم، به معرفی کتاب «مائية العقل» پرداخته و از رابطه آن با کتاب «فهم القرآن» سخن به میان آورده است. وی بعد از تعریف و برشمردن اقسام عقل نظری، به ارتباط عقل با قرآن و معرفت و شناخت خداوند پرداخته[۲] و در مباحث عقل عملی با استفاده از نظرات عالمانی همچون کندی، سری سقطی، احمد بن عاصم انطاکی، ابوحفص حداد، ابن ابی‎الدنیا، ابن مسروق، یوسف بن حسین رازی، جوینی و... تأثیر مذهب عقلی محاسبی را در اندیشه اسلامی بیان نموده است[۳].

فصل سوم: مائية العقل و معناه و اختلاف الناس فيه

این کتاب رساله کوچکی است درباره جوهر‎ عقل‎ و تشریح‎ ماهیت و وظایف و فواید آن،‎که نویسنده آن را با تعریف آغاز می‎‎کند و با استفاده از آیات در تأیید‎ سخنان خود، بحث را‎ پیش‎ می‎برد. خود محاسبی در ابتدای رساله اذعان می‌کند که آنچه را درباره معنا و مفهوم عقل می‎گوید، از کتاب خدا و سنت رسول خدا برداشت کرده است. وی در همه آثارش از این منابع‎ بهره برده است؛ اما در این کتاب به این موضوع تصریح می‌کند. می‌توان این رساله را به سه بخش تقسیم نمود: نخست، بخشی که مربوط به تعریف عقل است؛ دوم، بخشی‎ که‎ مربوط به دسته‎بندی مردم بر اساس تعریف عقل است؛ سوم، هدایت عقل.

نخست، او سه معنا برای عقل در این رساله می‎آورد و تنها یک معنا را درست دانسته و دو‎ معنای‎ دیگر را برگرفته از همان معنای درست می‌داند. این سه معنا عبارتند از: اول، غریزه‌ای که خداوند در غالب مردم نهاده است و انسان با آن خوبی را‎ از‎ بدی می‌شناسد. خداوند خود را با میزان این عقل می‌شناساند و آنان نیز با این عقل او را می‌شناسند و به نظر او معنی و حقیقت عقل جز این نیست. عقل غریزی‎ با‎ اعمال‎ ظاهری و نیات قلبی شناخته می‌شود‎، نه‎ با‎ شکل ظاهری و قد و قامت و... به‎واسطه همین حس غریزی است که خداوند به بندگان وعده و وعید، پاداش یا جزا می‌دهد. محاسبی‎ در‎ اینجا‎ نظر متکلمین درباره عقل را مبنی بر عصاره‎ و چکیده‎ روح بودن یا بخش ناب و پاکیزه روح بودن را به نام خودشان ذکر کرده است؛ دوم، معنای لغوی عقل‎، یعنی‎ فهم‎ و درک کردن درستی معنای چیزی که در این معنی عقل، بسیاری‎ مشترکند و فهم و درک آشکار را عقل می‌نامند؛ سوم، همان بصیرت و شناخت چیزهای نافع و مضر در دنیا و آخرت و معرفت‎ به‎ خداوند‎ و همچنین ارج نهادن به شناخت و معرفت عقل و سیر از آن در‎ جهت‎ بزرگداشت منزلت خداوند و ارج نهادن به نعمت‎ها برای رهایی از عذاب و رسیدن به رستگاری است‎. این‎ کار‎ بنده نیز عقل نامیده می‌شود و وقتی از روی عقل به اینها‎ بپردازد‎ و با عقلش بفهمد و از انجام نواهی بپرهیزد، این همان معرفت الهی است[۴].

سپس، محاسبی‎ بر‎ اساس‎ همین تعریف از عقل که مربوط به اجرای دستورات الهی از سوی بندگان است‎، مردم‎ را به چهار دسته تقسیم می‌کند: اول، گروهی که درباره عظمت و قدرت خدا‎ و وعده‌های‎ او می‎اندیشند و اطاعت پیشه می‌کنند؛ دوم، گروهی که درباره آن می‎اندیشند، ولی به دلیل‎ دنیاطلبی‎ و از روی کبر و ستیزه آن را انکار می‌کنند؛ همان ‎طور که خداوند درباره‎ ابلیس‎ گفته‎ است؛ سوم، گروهی که طغیان کرده و غرور ورزیدند و از پدران ناآگاه خود تقلید کردند و از‎ آشکار کردن‎ حق خودداری کردند، خود را به نادانی زدند و بعد از اندیشیدن در‎ ظاهر‎ دنیا‎ طالب آن شدند و گمان کردند که کارشان با عقل و شرع سازگار است؛ چهارم، گروهی که‎ به‎ جلال‎ و عظمت خداوند و تدبیر و یگانگی او در آفرینش می‎اندیشند و با تمسک به ایمان‎، منزلت‎ آن را در رسیدن به رستگاری می‌دانند و از کبر دوری می‌کنند و به آن ایمان می‎آورند. به‎ بزرگی‎ ثواب و عقاب نمی‎اندیشند که در غیر این صورت، فرد عصیان می‌کند و دچار‎ ریا‎ می‌شود. در مرحله بعد محاسبی از اینکه‎ چگونه‎ می‌توان‎ با دوری از محرمات و به‎واسطه عقل‎، به‎ معرفت الهی دست یافت، سخن می‎گوید[۵].

فصل چهارم: فهم القرآن و حقيقة معناه

محقق در ابتدای این فصل مقدمه‌ای آورده است. او در این مقدمه از اهمیت این اثر و زمان نگارش آن سخن گفته، سپس به شرح و تلخیص اجزای کتاب پرداخته است.

کتاب «فهم القرآن و حقيقة معناه» را گو اینکه مهم‎ترین کتاب در تاریخ تصوف دانسته‌اند که در جهت تبیین و تشیید تصوف نگاشته‎ شده‎ است‎، ولی باید توجه داشت که در علوم قرآنی نیز اثری اسـت فـخیم و با توجه به پیشینه زمان و شیوه‎ نگارش، محاسبی و جایگاه فکری او، در شناخت جریان‎های فکری آن روزگار بسی‎ سودمند‎. او‎ در این کتاب از جایگاه و فضائل قرآن، قاریان، فقه قـرآن، اعـجاز قرآن، نسخ در قرآن، خلق قـرآن‎ و... ‎‎سـخن‎ گفته است[۶].

آغاز کتاب او که درباره تنزیه خداوند است، ردیه‌ای بر جهمیه، معتزله، مشبهه و حشویه است[۷]. نویسنده، قاریان قرآن و متفکران در آن را از اولیای خداوند برشمرده و در فضل حاملین قرآن روایاتی را آورده است[۸]. ایشان معتقد است که قاری قرآن باید شناخت خوبی درباره ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، عام و خاص، مقدمه و مؤخره، موصوله و مفصوله، غرایب الفاظ قرآن و آن الفاظی که معنایش فقط با لغت یا سنت یا اجماع استخراج می‌شود، داشته باشد[۹]. سپس به توضیح هریک از این موارد می‌پردازد.

حـارث بن اسد محاسبی‎، در‎ کتاب‎ «العقل و فهم القرآن» فراوان، «العقل عن الله» را به‎کار برده و ویژگی‎های «عـاقل عـن الله‎» را‎ بیان‎ کرده است. نکته جالب ‎توجه ایـنکه اوصـاف ذکـرشده از سوی‎ مـحاسبی،‎ بـرای «عاقل عن الله» بسیار نزدیک به اوصاف عاقل در تعبیر دینی، در بعضی از فقرات‎ حدیث‎ امام موسی کاظم(ع) سلام اسـت؛ به‎عنوان نمونه، در بخشی از فقره‎ بیست‎‎وهفتم روایـت هـشام، امـام مـوسی کـاظم(ع) فرموده‌اند‎: «إنه‎ لم يخف الله من لم يعقل عن‎ الله». همین تعبیر، در کتاب محاسبی نیز ذکر شده است: «العاقل عن الله أنه‎ المؤمن‎ الخائف من الله». در بخشی‎ از‎ فقره بیست‎وهشتم‎ روایت‎ هـشام، امام(ع)، عاقل در تعبیر‎ دینی‎ را این‎گونه توصیف کرده‌اند: «الذل أحب إليه مع الله من العز مع‎ غيره‎ و التواضع أحب إليه من الشرف». تقریباً‎ همین تعابیر را محاسبی‎ در‎ توصیف «عاقل عن الله»، در‎ کتاب‎ «العقل و فـهم القـرآن»، به‎کار برده است: «فلما عقل عن ربه...كان التواضع‎ أحب‎ إليه من الشرف فيها (الدنيا‎) و كان‎ الذل‎ أحب إليه من‎ العز‎ بها»[۱۰].

وضعیت کتاب

در ابتدای فصل سوم و در انتهای کتاب، تصاویری از نسخه خطی آمده است.

فهارس فنی نیز در انتهای کتاب قید شده است.

پاورقی‎ها حاوی ذکر مستندات مطالب کتاب، ترجمه برخی از اعلام و توضیح ابهامات متن است.

پانویس

منابع مقاله

  1. مقدمه و متن کتاب.
  2. قاسمی، اعظم، «نگاهی تحلیلی به روش تألیف آثار حارث بن اسد محاسبی»، مجله اخلاق، تابستان 1394، شماره 40، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).
  3. مهدی‎زاده، حسین، «درآمدی بر معناشناسی عقل در تعبیر دینی»، مجله معرفت، بهمن 1382، شماره 74، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور(نورمگز).
  4. مهدوی راد، محمدعلی، «سیر نگارش‎های علوم قرآنی(2)»، مجله بینات، زمستان 1373، شماره 4، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).

وابسته‌ها