الإيضاح في أصول‌الدين

‎الإيضاح في أصول الدين، نوشته علی بن عبیدالله بن زاغونی، کتابی است با موضوع کلامی که در یک جلد به نگارش درآمده است و توسط احمد عبدالرحیم سایح و احسان عبدالغفار مرزا تحقیق آن صورت گرفته است. موضوع خاص کلامی پرداخته‎شده در این کتاب، مباحثی است چون اثبات صفات حق تعالی، قرآن، قدر، نبوت و امامت و... این کتاب به زبان عربی و در زمان معاصر به نگارش درآمده است.

الإيضاح في أصول الدين
الإيضاح في أصول‌الدين
پدیدآورانابن زاغوني، علي بن عبيدالله (نویسنده)

مرزا، احسان عبدالغفار (مصحح)

سايح، احمد عبدالرحيم (مصحح)
عنوان‌های دیگرکتاب الايضاح في اصول الدين
ناشرمکتبة الثقافة الدينية
مکان نشرمصر - قاهره
چاپ1
شابک977-341-135-4
موضوعاهل سنت - اصول دين

اهل سنت - عقايد

کلام اهل سنت - قرن6ق.
زبانعربي
تعداد جلد1
کد کنگره
‏BP‎‏ ‎‏205‎‏/‎‏2‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏الف‎‏9‎‏ ‎‏1383
نورلایبمطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب، دارای یک مقدمه است و محتوای آن درهفت فصل مطرح شده است وهر فصل از ابواب و بخش‎های گوناگونی تشکیل شده است.

گزارش محتوا

کتاب، مشتمل بر مقدمه‌ای از محقق کتاب است که در آن از اهمیت علمی این نوشتار سخن گفته و پس از بیان موضوعات کلی مطرح‎شده در کتاب، در مورد ابوابی از آن مباحثی مرتبط را مطرح کرده است.

فصل اول کتاب در باب اهمیت علم و اقسام آن است. علم اقسام عدیده‌ای دارد: قسم اول آن، علوم عقلی است که خود بر دو قسم است:

  1. آنکه با بداهت عقلی و بدون نیاز به تفکر و تحلیل درک می‎شود و از ضروریات عقلی محسوب می‎شود؛
  2. آنکه مستقیم درک نمی‎شود، بلکه به‎وسیله واسطه‎ها درک می‎شود و این وسائط گاهی واسطه‎های ضروریه هستند که از علوم ضروریه به حساب می‎آیند و گاهی از وسائط استدلالیه هستند که از علوم استدلالی محسوب می‎شوند.

قسم دوم، علوم درک‎شده به‎وسیله حواس پنج‎گانه (بینایی، شنوایی، چشایی، بویایی، لامسه) هستند.

قسم سوم، علوم اخباری هستند که خود بر دو قسمند:

  1. به‎دست‎آمده از اخبار متواتره؛
  2. به‎دست‎آمده از اخبار واحد و ظنی، که برخی موارد آن تلقی به قبول می‎شود و برخی از آنها مورد قبول نیست[۱].

از جمله بخش‎های این فصل در باب تکالیف شرعیه است. تکالیف شرعیه بر دو قسم است: یکی واجبات و دیگری مستحبات. اما خود واجبات بر دو قسم است:

  1. واجبات عینی: آن واجباتی است که بر فردفرد مکلفین واجب گردیده است.
  2. واجبات کفایی: واجباتی است که اگر شخصی آن را به‎پا دارد، از دیگران ساقط می‎شود؛ مانند حل شبهات مخالفین دین و برخی واجبات دینی[۲].

فصل بعدی، درباره اوصاف خداوند متعال است. اولین صفت، حی بودن خداوند است که به معنای حیات مطلقه ازلی و ابدی خداوند است. مؤلف برای استدلال بر این صفت این‎گونه دلیل آورده که: درباره صفت فاعلیت و عالمیت خداوند متعال سابقا دلایل قاطعی را ارائه کردیم؛ حال این مطلب قطعی است که حیات شرط اولی برای فاعلیت فاعل و عالمیت عالم است و الا کسی که حیات ندارد، فاعلیت و عالمیت او عقلا ممکن نیست.

همچنین استدلال آورده شده بر عالمیت خداوند متعال به اینکه ثابت شد که خداوند، فاعل و خالق عالم هستی است و فعل او در کمال صحت و اتقان است؛ حال اگر خداوند متعال، عالم نبود، فاعلیت متقن او زیر سؤال می‎رفت و امکان وقوعی نداشت. درباره قدم علم الهی استدلال شده به اینکه: قدر متیقن در مورد علم این است که علم، صفتی ذاتی است و صفات ذاتیه برای ذات باری تعالی ثابت است و این موجب می‎شود ثبوت و موجودیت صفت علم از زمان وجود ذات خداوند از ازل، فلذا علم جاری مجرای حیات خداوند و قدیم است.[۳].

در ادامه این فصل، مؤلف به ذکر اوصاف باری تعالی پرداخته و نظرات گوناگون مذاهب کلامی را در مورد آنها مطرح می‌کند، سپس به نقد و نظر درباره ادعای ایشان می‌پردازد.

فصل بعدی در باب قرآن کریم است. اینکه آیا قرآن کلام الهی است یا خیر و اینکه کیفیت و ویژگی‎های قرآن چیست و منظور از تلاوت و قرائت قرآن چه چیزی است.

از جمله فصول مهم این نوشتار، موضوع خلقت الهی است. اینکه خداوند متعال خالق جواهر و اجسام است، شکی در آن نیست؛ لکن در اینکه آیا خداوند خالق افعال عباد است، اختلاف زیادی وجود دارد. مذهب اهل حق و اهل سنت این است که خداوند متعال خالق افعال بندگان است؛ فلذا آنچه از حرکات و سکنات و امثال آن از عباد صادر می‎شود، خلقت آنها به خداوند برمی‎گردد.

معتزلیان بر این باورند که افعال عباد، مخلوق هستند و در بین خود اختلاف دارند و به دو دسته تقسیم شده‌اند: گروهی بر این باورند که خالقی برای افعال مخلوقات نیست و عده‌ای بر این باورند که خود بندگان خالق افعال خود هستند و خداوند متعال دخالت در ایجاد آنها ندارد.

نگارنده در ادامه، بحث در این مسئله را به چند فصل تقسیم می‌کند:

  1. اینکه ممکن نیست مخلوقی بدون خالق تصور شود؛
  2. اینکه ممکن نیست افعال بندگان مخلوق ایشان باشد؛
  3. اینکه ممکن نیست نسبت دادن خلقت به غیر خداوند متعال.

در ادامه مؤلف به‎تفصیل برای هریک از این فصول، استدلالاتی را مطرح می‌کند[۴].

از جمله موضوعات طرح‎شده، بحث امکان رؤیت خداوند متعال است. مؤلف بر این باور است که دیدن خداوند متعال ممکن است و برای بندگان مؤمنش واجب می‎باشد. در این باب گروهی از معتزله و جهمیه و امامیه بر این باورند که قطعا امکان چنین رؤیتی منتفی است و جماعتی از معتزله بر این باورند که امکان دیدن خداوند متعال وجود دارد، لکن نه با چشم مادی، بلکه با چشم دل امکان رؤیت حق تعالی وجود دارد. مؤلف، بحث و استدلال در این باب را در چهار بخش جداگانه مورد تحلیل و بررسی قرار می‎دهد:

  1. امکان رؤیت حق تعالی اجمالا؛
  2. اینکه ذات حق تعالی خود را رؤیت می‌کند؛
  3. رؤیت حق تعالی برای مؤمنان در روز قیامت واجب است؛
  4. اینکه خداوند متعال با همین چشم مادی رؤیت می‎شود، نه با چشم دل و حس ششم[۵].

فصل بعدی در موضوع وعید (وعده‎های عذاب الهی) است. اعتقاد مؤلف بر این است که انجام وعید‎های الهی در حق ارباب کبائر و ذنوب، بر خداوند متعال واجب نیست و اگر بخواهد می‎تواند ایشان را مورد عفو خویش و شفاعت شافعین قرار دهد و اگر بخواهد می‎تواند ایشان را عذاب کند. معتزلیان بر این باورند که وعید‎های الهی واجب الاجر است و شایسته نیست ترک آنها. خود معتزله دراین باب اختلاف دارند؛ گروه کمی از ایشان بر این باورند که واجب است بر خداوند متعال عذاب کردن مذنبین به‎قدر ذنوبشان و سپس خارج شدن آنها از عذاب الهی و اکثریت معتزله معتقدند کسی که داخل در عذاب الهی می‎شود، در آن مخلد می‎گردد و به‎هیچ‎وجه از آن خارج نمی‎شود. سپس مؤلف در ادامه بحث، مدعای خویش را با آیات قرآن کریم و روایات به‎تفصیل ثابت می‌کند[۶].

شفاعت در روز قیامت، از مهم‎ترین مباحث این نوشتار است. مؤلف بیان می‎دارد که شفاعت امر حق و مسلمی است و اول کسی که در روز قیامت شفاعت‎کننده است، رسول اکرم(ص) است و پس از ایشان ملائکه هستند و انبیا و علما و شهدا و صالحین از بندگان الهی. معتزلیان بر این باورند که در روز قیامت برای هیچ‎کس امکان شفاعت وجود ندارد. مؤلف در ادامه بحث، مدعای خویش را با آیات قرآن کریم و روایات به‎تفصیل ثابت می‌کند[۷].

فصل نهایی کتاب در باب نبوت و امامت است. مؤلف در باب نبوت، به ذکر اقوال در این باب و ذکر استدلالات بر ادعای خویش می‌پردازد. سپس وارد بحث امامت می‎شود. وی که شخصی سنی‎مذهب است، در مورد جانشینی پس از رسول اکرم(ص) بیان می‎دارد که مسئله امامت و خلافت پس از نبی مکرم اسلام(ص)، برای حفظ شریعت اسلام و اقامه عدل و حدود الهی و تدبیر امور بلاد و عباد، امری ضروری و حتمی است و تعیین امام به‎وسیله اجماع امت صورت می‎گیرد[۸].

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در انتهای کتاب ذکر شده است.

در پاورقی‎ها توضیح برخی از جملات و آدرس مطالب ذکر شده است.

پانویس

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.


وابسته‌ها