الزهد (معافی بن عمران موصلی)
الزهد، یا «کتاب الزهد»، اثر معافی بن عمران موصلی(متوفی 185ق)، کتابی است دربردارنده احادیثی از پیامبر(ص) پیرامون زهد در دنیا و میل و رغبت به آخرت که با تحقیق عامر حسن صبری، به چاپ رسیده است. در پایان کتاب، مسند معافی بن عمران، توسط محقق، جمعآوری، تحقیق و تخریج شده است.
| الزهد | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | معافي بن عمران (نويسنده) صبري، عامر حسن (محقق و محشي) |
| عنوان‌های دیگر | کتاب الزهد مسند المعافي بن عمران الموصلي |
| ناشر | دار البشائر الإسلامية |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | مجلد1: 1999م , 1420ق, |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | |
ساختار
کتاب با مقدمه محقق در دو فصل اصلی و هر فصل، در چندین مبحث آغاز شده و مطالب در 14 باب، دربردارنده احادیثی است در موضوع زهد در دنیا.
نویسنده در جمعآوری روایات، مبنای خاصی نداشته و فقط بهصرف جمعآوری و تدوین آنها، اکتفا کرده و بحثی پیرامون صحتوسقم روایات، نشده است. لذا کتاب، دربردارنده روایات صحیح، مقبول و ضعیف، اعم از مرسل، منقطع، معضل بوده که علت ضعف آنها نیز یا به دلیل ضعف روای است یا مجهول و یا مبهم بودن او. لذا استشهاد به این کتاب را فقط در امور مستحبی و ذکر فضایل اعمال، جایز دانسته‌اند. شایانذکر است که دلیل ضعف بسیاری از این نصوص، ضعف اسناد معافی میباشد[۱].
گزارش محتوا
مقدمه محقق، دارای دو فصل میباشد. فصل نخست، در پنج مبحث و دو ملحق، به شرح زندگانی نویسنده، اختصاص یافته است:
در مبحث نخست، ابتدا به نام و نسب معافی بن عمران اشاره گردیده و سپس، ضمن اشاره به اختلافات موجود پیرامون تاریخ ولادت و وفات و متعاقباً، تعیین دقیق سن او، به ذکر نام اجداد و فرزندان وی و ارائه شرححال مختصری پیرامون هریک، پرداخته شده است[۲].
در مبحث دوم، به بیان صفات ظاهری و خلقیات و اتصاف او به محسنات اخلاقی نیز مناقب وی پرداخته شده و در پایان، به ستایش و ثنای علمای نسبت به وی اشاره شده است. از جمله علمایی که در ستایش وی، سخنی گفته‌اند، عبارتند از سفیان ثوری، احمد بن یونس، ابوعمرو اوزاعی، عبدالله بن مبارک، وکیع بن جراح، محمد بن عبدالله بن عمار، یحیی بن معین، ابوحاتم رازی، احمد بن حنبل، محمد بن سعد، ابوزرعه رازی، ابوزکریا ازدی، ابن حبان، ابویعلی خلیلی، ابونعیم، خطیب بغدادی و ذهبی[۳].
در مبحث سوم، به تشریح زندگانی علمی معافی ابن عمران و معرفی شیوخ و اساتید وی و همچنین علاقه و ارتباط خاصی که وی با سفیان ثوری برقرار کرده و تأثیرپذیری معافی از وی، اشاره شده است. در این بخش، اساتید و شیوخ وی، در یازده دسته بخشبندی شده و پس از معرفی آنها، به شرححال 14 نفر از ایشان، بر اساس ترتیب تاریخ وفات، پرداخته شده است که از جمله آنها عبارتند از: ابوعثمان عبیدالله بن عمر بن حفص بن عاصم بن عمر بن خطاب عمری (بعد سال 70- 145ق)؛ ابومحمد سلیمان بن مهران اعمش کوفی (؟- 148ق)؛ ابوحنیفه نعمان بن ثابت کوفی (80- 150ق)؛ عبدالملک بن عبدالعزیز بن جریج مکی (80- 150)؛ ابوسلمه مشعر بن کدام بن ظهیر هلالی کوفی (؟- 155ق)؛ ابوعمر عبدالرحمن بن عمرو اوزاعی (88- 157ق)؛ ابوبسطام شعبه بن حجاج بن ورد عتکی (80- 160ق)؛ عبدالعزیز بن عبدالله بن ابی سلمه ماجشون تیمی (؟- 160ق)؛ ابوعبدالله سفیان بن سعید ثوری (97- 161ق) و...[۴].
مبحث چهارم، به تشریح منزلت و جایگاه علمی معافی بن عمران اختصاص یافته و در شش قسمت، ابتدا به بررسی آرای و نظریات حدیثی، فقهی وی پرداخته شده و سپس به چگونگی نقد و جایگاه وی در علم جرح و تعدیل پرداخته شده ضمن ذکر احادیث و اموری که دلالت بر مکانت و جایگاه او در علم روایت دارد، به بحث پیرامون عقاید و اقوال وی، پرداخته شده است[۵].
در مبحث آخر، به معرفی شاگردان و تألیفات معافی پرداخته شده و ملحقات نیز به معرفی سایر اساتید و شاگردان وی، اختصاص یافته است[۶].
در فصل دوم، در یک تمهید در اشاره مختصر به تاریخ تدوین احادیث نبوی و پنج مبحث به شرح زیر، به معرفی کتاب پرداخته شده است:
مبحث نخست، به بیان اسم کتاب و محتوا و اهمیت آن، اختصاص یافته است. این اثر، نزد تمامی کسانی که به تألیفات معافی بن عمران اشاره کرده‌اند، با نام «کتاب الزهد»، ذکر شده است که از جمله آنها عبارتند از: ابوزکریا ازدی در «تاریخ موصل»، خطیب بغدادی «تاریخ بغداد»، مزی در «تهذیب الکمال»، ذهبی در «تذکرة الحفاظ و سیر أعلام النبلاء» و...[۷].
در مبحث دوم، به ذکر نام صحابه‌ای که در این کتاب، از آنها روایتی نقل گردیده، پرداخته شده است؛ به همراه ذکر تعداد روایت نقل شده از هریک. بهعنوانمثال: ابی بن کعب یک روایت؛ انس بن مالک 4 روایت؛ جابر بن سمرة 4 روایت؛ حذیفة بن یمان 2 روایت؛ خباب بن ارث یک روایت؛ سعد بن ابی وقاص 3 روایت؛ سعید بن عامر جمحی یک روایت؛ سلمان فارسی یک روایت؛ سمرة بن جندب 4 روایت؛ شداد بن اوس بن ثابت انصاری یک روایت؛ عبادة بن صامت یک روایت و...[۸].
در مبحث سوم، به ذکر نام شوخی که نویسنده از آنها در این کتاب، روایتی نقل کرده، به همراه اشاره به عدد نصوص ذکر شده، به ترتیب تعداد نص نقل شده، پرداخته شده است که از جمله آنها، میتوان به سفیان سوری با 27 نص، عبدالله بن لهیعه 16 نص، اوزاعی و مبارک بن فضاله 13 نص، اسرائیل بن ابی اسحاق 10 نص و اسماعیل بن عیاش و ابی اشهب جعفر بن حیان عطاردی با 9 نص، اشاره نمود[۹].
در مبحث چهارم، به انتساب کتاب به مؤلف آن یعنی معافی بن عمران پرداخته شده و دراینباره، دو دلیل اقامه گردیده است[۱۰]. در مبحث پنجم نیز به توصیف نسخ خطی کتاب و اشاره به اقدامات محقق در تحقیق این اثر، پرداخته شده است[۱۱].
کتاب مجموعاً دربردارنده 268 روایت از پیامبر(ص) در موضوع اصلی زهد در دنیا بوده که نویسنده آنها را در چهارده باب و عنوان زیر، ذکر کرده است. ماده این موضوعات، برگرفته از قرآن کریم، احادیث مرفوعه، آثار موقوفه و مقطوعه و اخبار و روایات پیشینیان و امتهای گذشته است[۱۲].
موضوع برخی از ابواب که احادیث بر اساس آن دستهبندی گردیده است، به ترتیب عبارتند از: فضیلت کم بودن مال و اولاد و خادم؛ فضیلت فقر و خفت حال؛ فضیلت عزلت، تواضع و کراهت ولایت؛ شرف؛ تواضع و کبر و تفاخر؛ طعن در انساب؛ قناعت؛ کراهت تنعم و پیروی از شهوات و هواهای نفسانی؛ خوراک، پوشاک، مرکب، ساختمان، زینت آلات و...؛ نان جو و گوشت و کسبوکار بهوسیله آن.
در پایان کتاب، مسند معافی بن عمران، توسط محقق، جمعآوری، تحقیق و تخریج شده است. در ابتدای این مسند، محقق به بیان این نکته پرداخته است که معافی بن عمران مسندی تألیف نموده که ذهبی از آن به مسند صغیر یاد کرده است. ابن اثیر جزری در اسد الغابة، طریق خود را به آن مسند ذکر نموده و برخی دیگر از علما نیز از آن مسند یاد کرده‌اند؛ لکن این مسند همچون برخی از کتب پیشینیان مفقود شده و در دسترس نمیباشد بر همین اساس محقق اقدام به گردآوری آنچه از آن مسند باقی مانده، همت ورزیده است.
وی در این مسند، به جمعآوری و فهرست کردن نصوص و تبویب آنها بر اساس ابواب فقهی، بدون شرح یا تعلیق، اکتفا نموده است. در میان این احادیث، روایات مقبول و مردود، در کنار هم جای گرفته و احادیث مرفوعه نیز در آن به چشم میخورد. تنها ویژگی و امتیاز خاص این مسند، علو سند آن میباشد، زیرا بین مؤلف و پیامبر(ص)، بیش از سه یا نهایتاً چهار راوی، وجود نداشته و این نشان از این مطلب دارد که وی از کسانی روایت نموده که از کبار ائمه بودند؛ کسانی که صحابه و یا کبار تابعین را درک کرده و از آنها روایتی نقل نموده‌اند. دراینبین، محقق با مراجعه به کتبی همچون اسد الغابة، سنن صغری و کبرای نسایی و برخی دیگر از کتب و جوامع حدیثی، احادیثی استخراج نموده که سند آن تا معافی ن عمران به محمد بن عبدالله بن عمار ختم میشود. سپس این احادیث را بر اساس مسانید صحابه، همچون طریق طبرانی در معجم، مرتب نموده است این مجموعه با روایاتی از عشره مبشره آغاز شده، سپس روایات بقیه صحابه و صحابیات آمده است. علاوه بر این، محقق در این اثر به ضبط، معرفی و ترجمه روات نیز پرداخته و غریب الفاظ احادیث را شرح داده است[۱۳].
وضعیت کتاب
از جمله اقدامات تحقیقی صورت گرفته در کتاب، عبارت است از:
- تصحیح کتاب و تنظیم فقرات و شمارهگذاری نصوص آن.
- ذکر شماره آیات و اشاره به موضع آن در قرآن کریم.
- تخریج موسع احادیث و آثار به همراه حکم بر صحت یا ضعف آنها.
- حذف اسناد روایات کتاب به مؤلف، به دلیل جلوگیری از تطویل بیفایده، زیرا تمامی روایات این کتاب، نویسنده ختم می‌گردد.
- وضع فهارس فنی از مضامین کتاب[۱۴].
فهرستهای کتاب که در انتهای بخش اول کتاب (کتاب الزهد) جای گرفته است، به ترتیب عبارتند از فهرست آیات؛ احادیث؛ اعلام و موضوعات.
در پاورقیها، علاوه بر ذکر منابع و توضیح و تشریح کلمات و واژگان دیریاب متن[۱۵]، به شرححال مختصر اعلام مذکور در متن[۱۶] و نیز حکم به صحت یا ضعف روایات منقول، پرداخته شده است[۱۷].
فهرست محتویات کتاب الزهد و مسند بهصورت جداگانه و در انتهای هر بخش ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.