نظامی، الیاس بن یوسف

الیاس بن یوسف نظامی گنجوی (530-591ق)، شاعر معروف ایرانی در قرن ششم هجری و از مریدان اخی فرج زنجانی بود که مهم‎ترین اثر او «پنج گنج» یا «خمسه» نام دارد.

آرامگاه نظامی در گنجه

نام	نظامی، الیاس بن یوسف
نام‌های دیگر	ح‍ک‍ي‍م‌ ن‍ظام‍ي‌ ن‍ظام‍ي‌ گ‍ن‍ج‍وي‌، ج‍م‍ال‌ ال‍دي‍ن‌ اب‍و م‍ح‍م‍د ال‍ي‍اس ‌ب‍ن‌ ي‍وس‍ف‌ ن‍ظام‍ي‌ گ‍ن‍ج‍ه ‌ئ‍ي‌، ال‍ي‍اس‌ ب‍ن‌ ي‍وس‍ف‌ Nizami Ganjavi
نام پدر	یوسف
متولد	530ق
محل تولد	گنجه
رحلت	591ق
اساتید	اخی فرج زنجانی
برخی آثار	کلیات نظامی ديوان نظامی ‏لیلی و مجنون کلیات نظامی گنجوی خسرو و شیرین
کد مؤلف	AUTHORCODE01611AUTHORCODE

ولادت

حکیم جمال‎الدین ابومحمد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤید نظامی گنجوی، شاعر معروف ایرانی در قرن ششم هجری، در سال 530ق، در گنجه دیده به جهان گشود. مادر وی از نژاد کرد بود^[۱].

تحصیلات

نظامی مانند تمام بزرگان دانش و ادب در زمان جوانی به دانش‎اندوزی و کسب هنر و کمال اشتغال داشت. او به دلیل کوشش و رنج بسیار در راه فراگرفتن دانش و ادب، به آن مقام و مرتبه عالی در فرهنگ و سخنوری رسیده است. با مروری در آثار نظامی، اهتمام بسیار او در کسب دانش‎های زمان را می‎توان مشاهده نمود^[۲].

مقام ادبی

نظامی را بی‌شک باید در شمار ارکان شعر فارسی و از استادان مسلم این زبان دانست. اگرچه داستان‎سرایی در زبان فارسی به‎وسیله نظامی شروع نشده است، لیکن تنها شاعری که تا پایان قرن ششم هجری توانست شعر تمثیلی را در زبان فارسی به‎ حد اعلای تکامل برساند، نظامی است^[۳].

وی در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص تازه و ابداع و اختراع معانی و مضامین نو و دل‎پسند و توصیف طبیعت و اشخاص و احوال آنها در شمار کسانی است که بعد از خود نظیری نیافته است^[۴].

مهارتی که نظامی در تنظیم و ترتیب منظومه‎های خود به‎کار برده است باعث شد که به‎زودی شاعران از آثار او تقلید کنند. تعداد کسانی که آثار او را تقلید کرده‎اند، بسیار است. نخستین و بزرگ‎ترین شاعری که به تقلید نظامی در نظم پنج گنج همت گماشت، امیر خسرو دهلوی است و از دیگر مقلدان بزرگ وی می‎توان به خواجوی کرمانی، جامی، هاتفی، وحشی بافقی و آذر بیگدلی اشاره کرد^[۵].

نظامی قصاید متعددی دارد که به پیروی از سنایی در وعظ و حکمت سروده است. نظامی چنان‎که از اشعارش برمی‎آید، در آغاز جوانی به تحصیل ادب و تاریخ همت گماشت و بیشتر عمر خود را در گنجه گذرانید و کمتر از موطن خود دوری گزید، مگر سفر کوتاهی که به دعوت قزل ارسلان به یکی از شهرهای نزدیک گنجه کرد و در مجلس قزل ارسلان با نهایت عزت و احترام پذیرفته شد^[۶].

وی با اصول عرفان آشنا بود و عملا نیز به زهد و تصوف می‎پرداخت و پادشاهان نیز رعایت مقام او را می‌کردند و در حضور وی از می‎ و مطرب پرهیز می‌کردند. نظامی از شاعران معاصر خود تنها با خاقانی ارتباط داشت و بعد از فوت آن استاد در مرثیه او گفت:

همی گفتم که خاقانی دریغاگوی من باشد

دریغا من شدم آخر دریغاگوی خاقانی

^[۷].

آرا و گرایش‎های خاص

نظامی به‎غیر از شاعری و سخنوری، در علوم عقلی، به‎ویژه در فلسفه، منطق، ریاضیات و نجوم سرآمد بود. او در علوم نقلی نیز هماننده اخبار، قرآن، فقه و احادیث تبحر و مهارت کامل داشته است. اشعار نظامی در توحید و استدلال بر یگانگی خداوند و رد بر طبیعیون و دهریون می‎باشد که در مثنوی‎های پنج‎گانه او با استدلال‎های گوناگون و تعبیرات مختلف آمده است. قدرت بیان و برهان و وفور و کثرت اطلاع او در این زمینه از شهرت بسیاری برخوردار است. نظامی معتقد بود که بدون فراگرفتن دانش و تنها با تکیه بر فکر و قریحه نمی‎توان به پایگاه بلندی رسید. هرچند که پیوند او با مکتب‎های صوفیان به‎درستی روشن نیست، اما از سخن و شعر او برمی‎آید که انسانی وارسته و به‎دور از وابستگی بوده است. وی به‎ویژه از پیوستن به دربارها و ارباب دولت پرهیز داشته است. نظامی هیچ‎گاه در مدح مبالغه ننمود و برای جلب نظر حکمرانان، شعر نساخت او به‎خصوص در اواخر عمر، گوشه‎گیر و آزاده زیست و گردن در پیشگاه امر فرود نیاورد. نظامی آنچه از قول حکما و فلاسفه یونان، درباره چگونگی آفرینش و نخستین آفریده بیان می‌کند، موافق عقیده و مذهب فلاسفه است؛ ولی آنچه را به‎عنوان گفته و رأی خود اظهار می‎دارد، موافق عقیده حکما و دانشمندان اسلامی است که نخستین آفریده را عقل می‎دانند^[۸].

استادان و مربیان

بنا بر بعضی اقوال، نظامی در طریقت و سیر و سلوک، از مریدان اخی فرج زنجانی شمرده می‌شد. نظامی در زمان حیات خود از دوستی و همراهی افراد زیادی برخوردار بود. وی با اکثر معاصران خود روابط حسنه‎ای داشت. از جمله شاعران معاصر او، خاقانی و عوفی می‎باشند^[۹].

آثار

مهم‎ترین اثر او «پنج گنج» یا «خمسه» است که تعداد ابیات آن را تا حدود 20 هزار بیت نوشته‎اند و عبارت است از: مخزن الأسرار، لیلی و مجنون، خسرو و شیرین، هفت پیکر و اسکندرنامه. تمامی این مثنوی‎ها به سبک عراقی است^[۱۰].

سبک نظامی

نظامی در بزم‎سرایی، بزرگ‎ترین شاعر ادبیات پارسی است. به‎جرأت می‎توان گفت که او در سرایش لحظه‎های شادکامی بی‎همتاست؛ زبانش شیرین است و واژگانش نرم و لطیف و گفتارش دلنشین. آن‎گونه که در بازگویی لحظه‎های رزم، نتوانسته از فشار بزم رهایی یابد، به اشعار رزم نیز ناخودآگاه رنگ غنایی داده است^[۱۱].

او خود را به اخلاق پایبند می‎دانست و برخلاف بسیاری از شاعران و سرایندگان، هرگز در سروده‎هایش بی‎پرده سخن نگفته است. برجستگی‎ها و ویژگی‎های شعر او عبارتند از:

تشبیهات و توضیحات او، زیبا و هنرمندانه و بسیار خیال‎انگیزند.
در تصویر جزئیات طبیعت و حالات، بسیار تواناست.
انتخاب الفاظ و کلمات مناسب که نتیجه آشکار آن، موسیقی شعر اوست.
ایجاد ترکیبات خاص و ابداع و اختراع معانی و مضامین نو و دل‎پسند.
تازگی معانی و ابداع ترکیبات تازه که در شعر نظامی به‎وفور یافت می‌شود، کلام وی را گاهی دچار ابهام می‌کند؛ علاوه بر اینها کثرت «لغات عربی» و «اصطلاحات علوم» و «اصول و مبانی فلسفه و معارف اسلامی» سخن این شاعر را دشوار و پیچیده کرده است^[۱۲].