تحریر تاریخ وصاف
تحرير تاريخ وصاف، اثر عبدالمحمد آيتى، تحرير جديدى است از «تجزيه الامصار و تزجيه الاعصار»، مشهور به «تاريخ وصاف»، نوشته شهاب‌الدين يا شرف‌الدين عبدالله بن فضل‌الله شيرازى؛ معروف به «وصاف الحضره» كه يكى از مهم‌ترين و قديمى‌ترين منابع و مآخذ تاريخ ايلخانان ایران و ملوك اطراف آن به شمار مى‌آيد.
| تحریر تاریخ وصاف | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | آیتی، عبدالمحمد (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | تاریخ وصاف تجزیه الامصار و تزجیه الاعصار |
| ناشر | پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1383 ش |
| چاپ | 3 |
| شابک | 964-426-213-1 |
| موضوع | ایران - تاریخ - اتابکان فارس، 543 - 684ق. ایران - تاریخ - مغولان و ایلخانان، 616 - 756ق. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DSR 952 /آ9ت3 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
كتاب به زبان فارسی و در سال 697ق نوشته شده است.
انگيزه نویسنده، نشان دادن ارادت خويش به شيوه نگارش عطاملك جوينى، نویسنده تاريخ جهانگشا بوده و كوشيده است تا ذيلى بر آن فراهم سازد و از آن جا كه وى، ديوانى بوده و بسيارى از وقايع را ديده يا از بزرگان دربار ايلخانان شنيده، كتاب او شايان اعتماد و با اهميت است.
ساختار
كتاب با دو مقدمه از نویسنده آغاز و مطالب در پنج جلد، در شرح رويدادهاى حكومت ايلخانان، از مرگ مُنكوقاآن تا اواسط سلطنت ابوسعيد بهادر (716- 736)، ترتيب يافته است.
در ابتداى هر جلد، مقدميه‌اى از وصّاف در بيان سير مباحث، آورده شده است.
كتاب، دنباله تاريخ جهانگشاى عطاملك جوينى بوده و حاوى وقايع سال‌هاى بين فتح بغداد در 656ق تا اواسط سلطنت ابوسعيد بهادر خان در سال 728ق مى‌باشد.
نویسنده پس از شرح مختصرى درباره منكوقاآن و وقايع پس از مرگ وى، به حوادث دوران سلطنت هولاكوخان و فتح بغداد پرداخته است.
او ضمن بيان رويدادهاى حكومت جانشينان هولاكو تا ميانه سلطنت سلطان ابوسعيد بهادر، به ذكر خاندان جوينى، اتابكان سلغرى، اتابكان لر، سلاطين کرمان، دهلى، شبانكاره، مصر، جزيره كيش و آل كَرت و نيز به تخت نشستن گيخاتو پرداخته و مطالب را با مرگ اولجايتو و روى كار آمدن ابوسعيد بهادر به پايان رسانده است.
زبان كتاب كه به نثر متكلف و مصنوع آوازه دارد، تركيبى از اطناب و ايجاز بوده و نثر آن متكلف، مسجع و سرشار از عبارت‌پردازى و ذكر مترادفات و افراط در آوردن اخبار و اشعار عربى و آيات قرآنى است. قصد نویسنده از بيان اين همه حشو و لغت‌پردازى، اظهار بلاغت و قدرت نمايى در سجع بوده است.
وصاف ضمن شرح وقايع تاريخى، اشعارى به عربى يا فارسی آورده كه غالباً ً سروده خود اوست. او همچنين رساله‌هایى چون «مدرسه سيار»، «اصول علم بيان» و «رساله‌اى در تشبيه» را نيز در كتاب آورده است.
بسيارى از اصطلاحات ادارى و ديوانى حكومت ايلخانان در كتاب ثبت شده است.
گزارش محتوا
جلد نخست، شامل رويدادهاى آغاز پادشاهى چنگيز، نحوه جلوس قبلاقاآن، آمدن هلاكوخان و اولاد وى، فتح بغداد و فتح جزيره مول جاوه، حادثه قنغراتاى، ذكر سلاطين مصر تا آغاز سلطنت ارغون و چيرگى وى بر احمد مى‌باشد.
دوم، به احوال فارس، اتابكان لر و وزارت سعدالدوله يهود تا پايان سلطنت ارغون پرداخته است.
نویسنده در تعريف شيراز، آن را از جمله بهترين سرزمين‌هاى ایران معرفى و آن را ملك سليمان دانسته كه در روزگاران گذشته، در تصرف آل بويه بوده است.
وى معتقد است اگر جهان را به انسانى تشبيه كنند، شيراز به مثابه مردمك چشم او است و اگر كره زمين را به آسمان تشبيه نمايند، قصبات فارس به منزله ستارگان درخشان آن مى‌باشند.
اين شهر در سال 458ق به تصرف سلطان آلب ارسلان بن سلجوق در آمده و از آن روزگار تا ظهور دولت سلغريان، در تصرف سلاطين آن خاندان بوده است. نویسنده از هفت تن كه در اين مدت از جانب ايشان بر فارس حكومت كرده‌اند، نام برده و شرح حال آنان را به تفصيل بيان كرده است. ايشان عبارتند از:
- فضلون شبانكاره كه آلب ارسلان بعد از گرفتن فارس، آن سرزمين را به طريق ضمان، به او سپرده، ولى وى بر سلطان عاصى گشت و نظام‌الملك وى را از ميان برداشت.
- ركن‌الدين خمار تكين كه در خاندان سلجوقى تربيت يافته و عاقبت هم به قهر آنان گرفتار گرديد.
- اتابك جلال‌الدين جاولى سقاويه كه قمع شبانكاره از فارس به دست او ميسر شد.
- اتابك قراچه كه مدرسه‌اى در شيراز بنا كرد و بر در همدان كشته شد.
- اتابك منكوبرس. وى در جوار مزار ام كلثوم مدرسه‌اى ساخت و مرقد او همان جا است.
- اتابك بوزابه كه پادشاهى عادل بود و به دست ملكشاه كشته شد.
- ملكشاه. كه از نژاد سلاطين سلجوق بود و بعد از كشتن بوزابه يك سال در فارس حكومت كرد.
سوم، در بردارنده حوادث تاريخى از مرگ ارغون‌خان و جلوس كيخاتوخان تا پايان سلطنت غازان‌خان است كه در آن به حكومت بايدوخان، اصلاحات غازانى، رويدادهاى فارس و کرمان، همچنين مسائل هند، مصر و شام، تصرف دمشق و شامات توسط غازان و از دست دادن مجدد آن‌ها بيان شده است.
چهارم، اثر تاريخ روزگار سلطان اولجايتو است كه از پايان كار غازان آغاز شده و تا پايان پادشاهى اولجايتو ادامه دارد. در اين مجلد، به رويدادهاى کرمان، ملوك ايگ، مصر، هند، چين، ماوراءالنهر، سمرقند، خارزم، نيشابور و... نيز پرداخته شده است.
در پايان اين جلد، بخشى از تاريخ جهانگشاى جوينى آورده شده كه مشتمل است بر رويدادهاى قبايلِ مغول و تاتار و آغاز قدرت گرفتن چنگيزخان، وضع ياسا، فتوحات او در خراسان و ماوراءالنهر و خلاصه‌اى از تاريخ حكومت خوارزمشاهيان و سلطان جلال‌الدين.
در اين بخش، نویسنده از توجه هولاكو به غرب، دستيابى او به كتابخانه اسماعيليان، عقايد حسن صباح و جنگ‌هاى او با سلجوقيان نيز سخن گفته است.
آخرين جلد، به دنباله سلطنت الجايتو، مرگ او و نيز روى كار آمدن ابوسعيد بهادر و رويدادهاى عصر او اختصاص دارد.
بر پايه آن چه آمد، محتوى كتاب را به سه بخش عمده مى‌توان تقسيم كرد:
الف. تاريخ عمومى: تاريخ مصر، شام، چين و هند.
ب. تاريخ ایران: ايلخانان مغول از هلاكو تا ابوسعيد.
ج. تاريخ‌هاى محلى: فارس و همسايگان.
ويژگى مهم كتاب، رعايت انصاف و حق‌گويى در بيان رخدادهاى تاريخى است و از نظر بيان اوضاع شيراز و فارس در دوران مؤلف و نيز ديدگاه او درباره زندگى مردمان فرودست نيز بسيار برجسته مى‌باشد.
وضعيت كتاب
كتاب نخستين بار در 1269ش به اهتمام محمدمهدى ارباب اصفهانى در بمبئى چاپ سنگى شد.
در 1272ش فون هامر - پورگشتال بخش اول آن را به آلمانى ترجمه و در وين منتشر كرد. شارل ريو نيز كتاب را خلاصه كرده و همراه با ترجمه هامر - پورگشتال به چاپ رساند. كتاب بارها در ایران و پاريس و بيروت چاپ شده است.
عبدالمحمد آيتى نيز نگارش جديدى از آن را در 1346ش در تهران به چاپ رساند كه گزارش آن ارائه گرديد. اين تحرير در 1372ش نيز با برخى اصلاحات به چاپ رسيده است.
فهرست مطالب در ابتدا و فهرست نام اشخاص و مكان‌هاى مذكور در متن به همراه لغتنامه اصطلاحات كتاب، در پايان آن آمده است.
پاورقى‌ها توسط آقاى آيتى، به ذكر منابع و توضيح برخى كلمات و عبارت متن پرداخته است.
منابع مقاله
- مقدمه و متن كتاب.
- دانشنامه جهان اسلام ج6 ص259.
- دالوند، حميد رضا «تاريخ وصاف و دو الگوى پيشنهادى براى چاپ آن»، مجله آيينه ميراث، زمستان 1382، شماره 23.