مجموعه آثار عصار

مجموعه آثار عصار، مجموعه‌ای از آثار و تألیفات سید محمدکاظم عصار می‌باشد که به اهتمام و با حواشی و تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی، احیاگر بسیاری از مکتوبات عقلی و عرفانی و دینی حکمای متأخر و معاصر ایران، به چاپ رسیده است.

‏مجموعه آثار عصار
پدیدآوران	عصار، محمد کاظم (نويسنده) آشتیانی، جلال‌الدین (مصحح) آشتیانی، جلال‌الدین (مقدمه نويس)
ناشر	امير کبير
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1376ش,
شابک	‎964-00-0271-2
زبان	فارسی عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

ساختار

این مجموعه، شامل‌‌ هشت مطلب است: مقدمه استاد آشتیانی، شرح حال مرحوم علامه عصار به قلم ‌خود ایشان، رساله وحدت وجود، رساله بداء، إجابة الدعاء في مسألة البداء، علم الحديث، تفسیر قرآن‌ کریم و شذراتی در جبر و اختیار.

در میان این آثار، سه رساله درخشان و کم‌نظیر به نام‌های: رساله بدا،علم الحديث و تفسیر قرآن کریم، کیفیتی ممتاز دارند. این امتیاز از‌ جهت‌ روش‌ ورود به این مباحث و بحث‌ فلسفی‌‌ در‌ حوزه کلام، حدیث و قرآن‌شناسی است.

گزارش محتوا

در مقدمه، به توضیح و معرفی آثار موجود در کتاب پرداخته شده است. شرح حال نویسنده نیز به قلم خود وی و به درخواست یکی از دوستان او، نوشته شده است.

رساله وحدت وجود

مؤلف در این رساله، اقوال مشهور را که پیرامون وجود اظهار شده است، به‌نحو اختصار، بیان کرده است؛ از قبیل عقاید اشاعره در اشتراک لفظی وجود و اینکه برخی از اشعریون وجود را در جمیع حقایق از واجب تا ممکن، جوهر و عرض مشترک لفظی و جمعی هستی را بین واجب و ممکن مشترک لفظی و در بین ممکنات مشترک معنوی می‌دانند و ابطال اشتراک لفظی و اثبات اشتراک معنوی و نقل قول مشاء و نفی تباین حقایق وجودی در سلسله طولی و بیان عقیده فهلویون از حکمای محقق و اثبات وحدت حقایق وجودی و تقریر عقاید عرفا و ارجاع وحدت وجود مختار حکما (وحدت سنخی و تشکیل حقیقت وجود در مراتب طولی) به عقیده عرفا و اثبات تشکیک خاص‌الخاصی و نفی تشکیک خاصی و اثبات تشکیک در مظاهر و نفی آن از مراتب و اثبات وحدت ذات با مظاهر اسمایی و بیان آنکه اول صادر از حق و نخست آفریده وجود مطلق «لابشرط مقسمی» وجود عامل و مطلق و کلی و نفس رحمانی و وجود منبسط و اراده فعلی است، نه عقل اول و بیان وجوه جمع بین قول حکمای محقق که عقل اول را صادر اول می‌دانند و قول عرفا که عقل اول را قابل اول و نخستین صادر از حق را وجود عام می‌دانند. نویسنده این مسائل را با کمال مهارت و استادی، تحقیق کرده، از مطاوی این بیانات واضح می‌شود که وی در عرفان نظری، یکی از اساتید بزرگ می‌باشند.

رساله بداء

این رساله را استاد بعد از مراجعت از نجف و هنگام تدریس در دانشگاه تهران، برای نیل به مقام استادی، تألیف نموده‌اند. باعث بر تألیف این اثر علمی، رساله‌ای بود مختصر در بداء، تألیف میرزا محمد آقازاده خراسانی که استاد بعد از قرائت رساله ایشان، این اثر منیف را تألیف نمودند. استاد مطالب موجود در این رساله را نادرست تشخیص دادند و به‌طور مبسوط، آن را رد نمودند و خود بر طبق مبانی خاص و بنا بر اصول و قواعد محکم و مستحکم، مسئله بداء را تحقیق و به‌نحو شایسته‌ای، این بحث را حل نمودند.

یکی از قواعد و ارکان مهم در تحقیق مسئله بداء، مسئله اصالت وجود و تحقیق در اثبات تشکیک خاصی، بلکه خاص‌الخاصی و اخص‌الخاصی است و استاد در رساله «وحدت وجود» و در همین رساله «بداء»، این معانی را به‌طور کامل، تحقیق نموده است.

مسئله قابل توجه، آنکه استاد و اساتید او، وجود را واحد شخصی می‌دانند و تشکیک و تعدد را ناشی از تعدد و تکثر از مظاهر می‌دانند، نه مراتب و بین این دو مشرب، فرقی دقیق موجود است که راسخ در حکمت متعالیه، به استمداد از ذوق سلیم و عارف مکاشف می‌تواند بین این دو مشرب فرق بگذارد.

استاد بر طبق مسلک اهل عرفان، به وحدت شخصی معتقد است و بر همین مشرب و بر همین اساس، حل کثیری از مسائل، از جمله مسئله «الأمربين‌الأمرين» و مسئله «بداء» را قرار داده است.

پایه و اساس تحقیق در مسئله بداء و دیگر مباحث مهم مربوط به مبدأ و معاد، مسئله وحدت وجود و کیفیت استناد افعال به حق اول است، بنا بر توحید وجودی و اثبات توحید ذاتی و صفاتی و فعلی و آثاری. نویسنده در اول این رساله، بعد از اثبات وحدت وجود، در صدد بیان نحوه تعلق اراده ازلی حق است که همان حب حق به ذات خود و حب و عشق به معروفیت اسماء و صفات به اعیان و ماهیات متقرر در مقام واحدیت وجود است و در نحوه تنزلات اراده ذاتیه حق در مراتب طولی وجود، سخن گفته و اثبات نموده است که حق در مقام تنزل در سلاسل طول و عرض وجود و ظهور به اسم ظاهر مطلق در مقام تفصیل وجودی به اراده ازلی متنزل در مراتب وجودی می‌شود و در هر مرتبه‌ای، محکوم به حکم آن مرتبه و متلون به لون آن مقام می‌گردد و به سبب کثرت تنزلات و تضاعف تحولات و حصول جهات امکانی و غلبه احکام کثرت و اختفای وحدت در ابطن کثرت به حکم اسم باطن اراده ازلی، به آخرین مرحله تنزل می‌رسد که برزه دنیاوی باشد، در این مقام اراده به اعتبار جهات وجودیه کثیره منقسم می‌شود و قبول کثرت می‌نماید. در این مقام است که شیء از بعضی از جهات مراد واقع می‌شود و همین شیء به‌لحاظ جهاتی یا جهتی مراد واقع نمی‌شود و اراده ازلیه به آن تعلق نمی‌گیرد.

استاد، رساله مزبور را به زبان عربی با نام «إجابة الدعاء في مسألة البداء» نگاشته و آقای شهابی آن را به فارسی ترجمه نموده است.

علم الحديث

اثر حاضر، نشانه‌ای است از تبحر‌ استاد‌ عصار‌ در عرفان و حکمت الهی و ثمری‌ پرارج از درخت‌ تنومند‌ حکمت اسلامی ایران و در واقع، تلفیقی از دو مکتب حکمت و عرفان که‌ در قرن گذشته نمایندگان برجسته آن از‌ یک‌‌سو‌ حاجی ملا هادی سبزواری و ملا علی زنوزی و از سوی دیگر‌ آقا محمدرضا قمشه‌ای و میرزا هاشم‌ رشتی بوده‌اند.

نویسنده در مباحث این کتاب‌، که در واقع دوره‌ای‌ است‌ کامل‌ از حکمت الهی‌، قدرت منطقی حکما و ذوق و شهود عرفا را توأم‌ ساخته‌ و با آگاهی وسیعی که از علوم نقلی‌ و مخصوصا علوم اهل‌بیت(ع) دارند، آن را در دامن‌‌ معارف‌ شیعه‌ گنجانیده‌اند. این تلفیق اثری به وجود آورده است که در عمق بحث‌های‌ گوناگون‌ خود‌ با بهترین آثار پیشینیان قابل مقایسه است و از کتب‌ برجسته فلسفه اسلامی دوران معاصر‌ بشمار‌ می‌آید و جانشینی کاملا شایسته است از برای کتب‌ حکمی و عرفانی گذشته.

تفسیر‌ قرآن‌ کریم

این اثر، سرشار از مباحث عالی در مقدمات قرآن‌شناسی و قرآن‌پژوهی‌ است و گاه نکته‌سنجی‌ها‌ و انحصارات‌ علمی‌ای‌ دارد که تقریبا در اثر دیگری دیده نمی‌شود. عصار که از دانش معقول و حکمت‌ به‌ وسعت برخوردار بود، در برخورد با هر مسئله‌ای به شیوه نوگرایانه و فلسفی، همراه‌ با‌ احاطه‌ بر دانش و آثار مفسران گذشته، نظری خاص و بسیار عمیق ابراز می‌کند؛ به‌گونه‌ای‌ که مثلا‌ در‌ بخش «وجوه اعجاز قرآن مجید» یا در بحث «عالمین» و دیگر مباحث، سخنش‌ خاص‌ و بسیار‌ تأمل‌انگیز است. استاد آشتیانی مقدمه‌ای بر این رساله نوشته و از جمله فرموده‌اند: «استاد در مقام‌ بیان‌ معانی «سبعة أحرف»، تحقیقات عالیه‌ای از خود ظاهر ساخته‌اند که مشتمل است بر‌ مهم‌ترین‌‌ مباحث مربوط به معرفت نبوت و ولایت...» و نیز «محققان از علمای اصول فقه، فصلی را اختصاص‌ به‌ تحقیق‌ در اطراف معنای لفظ محکم و متشابه‌ داده‌اند و این مبحث را در مباحث‌ الفاظ‌ تحقیق‌ فرموده‌اند. استاد (دام ظله)، مباحث عالیه‌ای‌ در‌ این‌‌ فصل بیان فرموده‌اند، بعد از بیان آنکه‌ محکم‌ چه‌ لفظی است و متشابه چیست از باب تطبیق بین‌ کتاب تدوینی و کتاب تکوینی‌...».

شذراتی‌ در جبر‌ و اختیار

نویسنده در این رساله کوتاه که در بیان معانی امر بین امرین و حدیث شریف «لا جبر و لا تفويض» است، ‌هنر نویسندگی و درعین‌حال ژرفابخشی‌ به یک‌ موضوع‌ دشوار و عمیق را به‌کمال نشان‌ داده است.

در پایان باید به این نکته اشاره نمود که کتاب حاضر، اثری‌ است‌ برای همه علاقه‌مندان به علوم‌ اسلامی، اعم از معقول و منقول و تفسیر‌ و تاریخ‌ اسلام. این کتاب نشانه‌ای‌ از تسلسل و تداوم فرهنگ ماست و دست‌مایه‌ای‌ مفید برای رجوع‌ به‌ برخی از مباحث بنیادین در‌ اعتقادات‌ اسلامی‌ بر مبنای انگاره‌های فلسفی‌، عرفانی‌ و کلامی مرتبط با تشیع‌.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدای کتاب آمده است.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و توضیح برخی کلمات و عبارات متن، نص آیات و روایاتی که در متن بدان اشاره گردیده، به‌همراه نام سوره و آیه، آورده شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. رضوی، مسعود، «بازخوانی: آثار عصار»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: اطلاعات حکمت و معرفت، مرداد 1388، سال چهارم، ‌شماره 5 ‏(2 صفحه، ‌از 74 تا 75).