الأربعينيات لكشف أنوار القدسيات
الأربعينيات لكشف أنوار القدسيات، نوشته قاضی سعید قمی، کتابی است به زبان عربی با موضوع فلسفه اسلامی. این اثر، مجموعهای است از ده رساله از نویسنده با محوریت مباحث فلسفی. نجفقلی حبیبی بر این اثر تعلیقه نوشته و آن را تصحیح کرده است.
| الأربعينيات لكشف أنوار القدسيات | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | حبیبی، نجفقلی (مصحح) قاضی سعید قمی، محمدسعید بن محمدمفید (نویسنده) |
| ناشر | مرکز پژوهشی ميراث مکتوب |
| مکان نشر | ایران - تهران |
| سال نشر | 1381ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-6781-65-9 |
| موضوع | احاديث قدسي - قرن 11ق
اربعينات فلسفه اسلامی |
| زبان | عربي |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 143 /ق2الف4 1381* |
نویسنده، این کتابها را در بین سالهای 1089 تا 1102ق، در زمان اقامتش در اصفهان جمع کرده است.[۱].
ساختار
کتاب، دارای سخن ناشر، مقدمه محقق، مقدمه نویسنده، محتوای مطالب ضمن ده رساله و خاتمه است. پژوهشگر، از تعدادی منبع عربی در تحقیق این اثر بهره برده که برخی از آنها عبارتند از: إحياء علوم‌الدين غزالی، الأسفار الأربعة، الإشارات و التنبيهات، حكمة الإشراق سهروردی، الاحتجاج طبرسی، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، سنن ترمذی، صحیح بخاری، تفسیرهای صافی، قمی، التفسير الكبير فخر رازی، توحید صدوق، توحید مفضل، الديوان المنسوب إلی أميرالمؤمنين، شرح فصوص الحكم قیصری و..[۲].
گزارش محتوا
ناشر، در ابتدای کتاب از اهمیت حفظ و احیای میراث آثار خطی سخن میگوید[۳].
قاضی سعید در مقدمه این کتاب با بیان رمزی، به موقعیت معنوی خود اشاره کرده و سپس توضیح داده که وی پس از گشتوگذار در بوستانهای رمزی فلاسفه الهی و آگاهی یافتن از اسرار متقدم و متأخرشان و بهره بردن از فیوضاتشان، مهمات این دانش را در کتابهای پراکنده ضبط کرده و سپس تصمیم گرفته که «چهل گنجینه» از آنها بسازد. او در اولین قدم برخی از این جواهرات (مطالب مهم) را در الأربعينيات لكشف أنوار القدسيات، جمع و بیان کرده است.[۴].
از نام کتاب برمیآید که وی قصد داشته چهل رساله در موضوعات متنوع را در این مجموعه جمع کند که این اتفاق نیفتاده. توضیح احادیث مشکل، یکی از مهمترین دغدغههای قاضی سعید در این کتاب است که خوب از عهده آن برآمده است.[۵].
قاضی سعید، مقدمه مستقل و مهمی بر الأربعينيات نوشته است. او در این مقدمه بعد از حمد خداوند، مسیر تکامل انسان از دیدگاه خودش، مفهوم قضا و قدر و عنایت الهی و حسن سابقه و... را توضیح داده و تعریف کرده است.[۶].
این مجموعه شامل کتابهای زیر است: روح الصلاة: قاضی سعید، آن را به استادش ملا محسن اهدا کرده است و همان طور که در انتهای این اثر گفته، بهتفصیل در شرح توحید صدوق درباره اسرار نماز صحبت کرده، ولی این اثر، از باب أسرار الصلاة توحید صدوق مختصرتر است. این رساله، ساختار منظمی ندارد. نویسنده، بحث خود را در یک مقدمه و سه درجه ارائه نموده و در نهایت، رساله را با عناوینی مانند «تنویر» و «تبیان» و «ایماض» و... پایان داده است. در درجه اول که مختص به قیام است بحث «توحید افعالی» را بیان کرده و در رکوع که درجه دوم و علامت جمع بین تنزیه و تشبیه است، مقام «توحید اسماء و صفات» را و در درجه سوم، یعنی سجده، «توحید ذات» و فنای هویات را توضیح داده. او در ذیل این عناوین، با تمسک به روایات یا از طریق استنباطات ذوقی، ملاحظاتی درباره اصل نماز و رکوع و سجده و تسبیحات اربعه و کیفیت تشریعشان و حکمت آنها و همچنین در باب انواع سهگانه توحید و نیت دارد[۷].
الإشارة و البشارة: در یک مقدمه و هشت اشاره و سه بشارت تألیف شده و درباره استدلال بر صحت قرائات سبع قرآن کریم است. او در خلال توضیح اصول ششگانه در شش اشاره، به تبیین مبانی نظری دیدگاه خودش میپردازد، سپس این مسئله را که اعتراف به اختلاف نصوص در تعداد آیات قرآن، اعتراف به تحریف قرآن است، در ضمن دو اشاره و سه بشارت، حل میکند[۸].
الفوائد الرضوية: در شرح حدیث امام رضا(ع) در پاسخ به سؤال رأسالجالوت از ایشان است که در یک مقدمه و سه فایده مرتب شده است. نویسنده، در مقدمه، پس از نقل نص روایت، به هدف کشف رموز معنی حدیث، به توضیح اجمالی عبارات روایت پرداخته و در سه فایده، مطابقت بین پرسش و پاسخ را توضیح داده است.[۹].
مرقاة الأسرار و معراج الأنوار: قاضی سعید این رساله را در 35 سالگی در قم نوشت و سپس در اصفهان به این مجموعه ضمیمه کرد. موضوع آن ربط حادث به قدیم و صدور متغیر از ثابت و حدوث عالم است. وی این اثر را در یک مقدمه و دو درجه نوشت. او در درجه اول، درباره عقل و نفس و هیولی و صورت و جسم و طبیعت و حرکت و زمان و شؤون هریک و در درجه دوم، درباره وجود و ماهیت و جعل و کلی و فاعل و مسائل مختلف این امور صحبت میکند. وی سپس شیوه معرفت ربط حادث به قدیم را بیان میدارد و..[۱۰].
النفحات الإلهية و الخواطر الإلهامية: در آن با نثر مسجع درباره وجود و ماهیت و کلی و اقسام سهگانه آن و جعل و احکامش و... صحبت کرده و در خاتمه، بحث حدوث عالم را مطرح کرده است. این رساله در هفده نفحه و یک خاتمه نوشته شده است.[۱۱].
رسالههای بعدی عبارتند از: «الأنوار القدسية»، درباره هیولی و صورت و جسم و نفس در سه نور و چند فتح؛ «المقصد الأسنی» درباره ماهیت حرکت و وجود آن در دو مقصد؛ «الحديقة الوردية»، درباره حل ماجراهای مربوط به شب معراج پیامبر(ص) در سه حدیقه؛ «البرهان القاطع و النور الساطع»، درباره اثبات واجب تعالی و مباحث متعلق به آن، که ترجمه عربی رساله إثبات الواجب استادش ملا رجبعلی تبریزی است و در یک مقدمه و پنج موضع و یک خاتمه بیان شده و «الطلائع و البوارق» که بر شش طلیعه ترتیب یافته و هر طلیعهای دارای چند برق است. موضوع رساله اخیر بحث درباره این است که همه حقایق امکانی دارای صورت هستند و صورت انسانی، والاترین صورتها است.[۱۲].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در ابتدای اثر و سایر فهارس فنی (آیات، احادیث، اعلام، مفردات فنی و قواعد و امکنه، کتابها و مصادر تحقیق) در انتهای آن ذکر شده است. در صفحات 351 تا 360 تصاویری از نسخههای خطی رسالههای مختلف این کتاب آمده است. ارجاعات، در پاورقی ذکر شده است.
این مجموعه چند نسخه خطی دارد و تعداد رسائل ذکرشده در اثر، در برخی نسخهها با دیگری متفاوت است؛ مثلاًنسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره 2702، مشتمل بر یازده رساله است؛ یعنی ده نسخه مذکور، بهعلاوه رساله مفصلی با عنوان شرح حدیث غمامه یا شرح حدیث بساط. نسخه خطی آستان قدس که به خط خود مؤلف است، فقط همان ده رساله را دارد. نسخه اساس در این تحقیق همان نسخه آستان قدس است.[۱۳].
کتاب حاضر از مقابله بین سه نسخه تهیه شده که عبارتند از: نسخه آستان قدس رضوی که با حرف «ق» مشخص شده و عبارتهای دیگر نسخهها در داخل [ ] قرار داده شده؛ نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره 1207 که با حرف «م» رمزگذاری شده و نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره 645 که با حرف «ن» رمزگذاری شده است.[۱۴].
ملا علی نوری، تعلیقات مفیدی بر اکثر رسائل این کتاب نوشته است.[۱۵].
امام خمینی هم تعلیقه مفصلی بر کتاب الفوائد الرضوية دارد که در آن برخی سخنان قاضی سعید را نقد کرده است.[۱۶].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه مصحح کتاب.