أسماء سور القرآن و فضائلها

أسماء سور القرآن و فضائلها، اثر د. منیره محمد ناصر دوسری، پژوهشی است پیرامون اسامی و فضایل سوره‌های قرآن کریم.

‏أسماء سور القرآن و فضائلها
پدیدآوران	دوسري، منيره محمد ناصر (نويسنده) رومي، فهد بن عبد الرحمن (مقدمه‎نويس )
ناشر	دار ابن الجوزي
مکان نشر	عربستان - دمام
سال نشر	مجلد1: 1429ق,
موضوع	قرآن - سوره‎ها و آيه‎ها قرآن - سوره‏ها و آيه‏ها - اهداف قرآن - فضايل قرآن - قرائت - ثواب
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏71‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9‎‏الف‎‏5‎‏ ‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب با دو مقدمه از فهد رومی و نویسنده آغاز و مطالب در یک تمهید، دو قسمت اصلی و خاتمه، ارائه شده است.

نویسنده در مورد هر سوره‌ای، مقدمه‌ای ذکر نموده که در آن، به شرح مکی یا مدنی بودن سوره و تعداد آیات پرداخته و سپس، با اعتماد بر کتب حدیثی معتبر، بحث اغراض و مقاصد سوره را مطرح نموده است.

گزارش محتوا

در مقدمه نخست، ضمن اشاره به نورانیت قرآن و لزوم پرداختن به علوم آن، به موضوع اثر حاضر و اهمیت علمی آن، اشاره گردیده است.

در مقدمه مؤلف، ابتدا به بیان سابقه تحقیق و نوشته شدن کتب فراوان پیرامون علوم قرآنی پرداخته شده و پس از اشاره به موضوع مطالب مطرح‌شده در کتاب، به بیان برخی از ویژگی‌های آن، همت نهاده شده است.

در تمهید، به تعریف قرآن، سوره و آیه در لغت و اصطلاح، پرداخته شده است. در تعریف لغوی سوره، به معانی مختلفی همچون: رفعت، منزلت و شرف، دیوار دور شهر و تصاعد و ترکب، اشاره شده است و در اصطلاح، به طایفه مستقلی از آیات قرآن کریم اطلاق گردیده که دارای مطلع و مقطع می‌باشند. آیه نیز در لغت، به معانی مختلفی همچون معجزه، علامت و نشانه، شخص، عبرت، امر عجیب، برهان و دلیل و جماعت آمده است.

قسم اول، در سه بحث زیر، دربردارنده مطالبی است مرتبط با موضوع مورد بحث کتاب: در مبحث نخست، به معرفی معروف‌ترین اسامی و اوصاف قرآن، پرداخته شده است و در هر موردی، به آیه یا روایتی درباره آن نام، اشاره شده است. این اسامی عبارتند از: قرآن، فرقان، کتاب، تنزیل و ذکر. اوصاف ذکرشده نیز به‌ترتیب عبارتند از: نور، هدی، رحمت، شفاء، موعظه، کریم، علی، حکیم، مهیمن، مبارک، قیم، فصل، احسن الحدیث، متشابه، مثانی، وحی، عربی، بصائر، حق، صدق، عدل، بشری، مجید، مبین، عزیز و بلاغ.

در مبحث دوم، به روایات و احادیثی که در فضایل قرآن آمده، اشاره گردیده است.

مبحث سوم، پیرامون اسامی سوره‌های قرآن و علت اختصاص سوره‌ها به اسامی معین بوده و خود مشتمل است بر چهار مطلب زیر:

1. تسمیه و تعدد اسامی سور و توقیفی یا اجتهادی بودن آنها: هر سوره‌ای از قرآن کریم، دارای نام خاصی بوده که آن را از دیگر سوره‌ها، متمایز می‌سازد. بیشتر سوره‌های قرآن کریم، دارای یک نام می‌باشند، مانند سوره نساء، اعراف، هود، فرقان، حدید، نوح، قارعه و... برخی نیز دارای دو اسم هستند، مانند سوره نحل که «النعم» و سوره فاطر که «الملائكة» نیز نامیده شده است. برخی نیز دارای سه اسم هستند، مانند سوره مائده که «العقود» و «المنقذة» و سوره اسراء که «بني‌إسرائيل» و «سبحان» هم نامیده شده است. برخی از سوره‌ها نیز دارای چندین نام هستند، مانند سوره فاتحه که به نام‌های «الحمد لله رب العالمين»، «أم‌القرآن»، «أم‌الكتاب»، «السبع المثاني»، «الصلاة»، «الحمد»، «الشكر»، «الشافية»، «الأساس» و... خوانده شده است تا جایی که سیوطی برای آن 15 نام ذکر کرده و متذکر گردیده که اسامی آن بیش از این می‌باشد. همچنین سوره التوبة به نام‌های «براءة»، «الفاضحة»، «البحوث»، «الحافرة»، «العذاب» و... نامیده شده و سیوطی برای آن، 14 اسم ذکر کرده است. گاهی چند سوره در یک اسم مشترک شده‌اند، مانند سوره بقره و آل عمران در نام «الزهراوين» و سوره برائت، کافرون، فلق و ناس در نام «المقشقشة».
2. اختصاص سوره‌ها به اسامی معین: تسمیه هر سوره، ارتباطی وثیق با مضمون آن سوره داشته و می‌توان گفت به‌نحوی مترجم مقصود آن سوره است.
3. اشکال بر تسمیه سور: برخی از علما به نام‌گذاری برای سوره‌های قرآن اشکال کرده و آن را مکروه دانسته‌اند، درحالی‌که جمهور علما، با استدلال به احادیث واردشده پیرامون فضایل سوره‌ها، آن را جایز شمرده‌اند.
4. کتابت اسامی سوره‌ها در مصاحف مختلف: در ابتدای امر، نسخ مصاحف قرآن، خالی از نقطه و حرکات و اسامی سور بود و علما به دلیل محافظت از قرآن دربرابر تحریف و دست‌کاری، از گذاشتن نقطه و حرکت و... در آن خودداری می‌کردند، تااینکه در زمان اسلام آوردن اقوام دیگری غیر از اعراب، ضرورت این امر حس شده و در زمان حجاج بن یوسف ثقفی، والی عراق در زمان عبدالملک بن مروان، به این امر مبادرت گردید.

قسمت دوم، به ذکر اسامی سوره‌ها و فضایل آنها، از سوره حمد تا ناس، اختصاص یافته است. در ابتدای این قسمت، مقدمه‌ای در بیان اقسام سوره‌ها آورده شده و سوره‌ها به‌حسب طول و جایگاهشان نسبت به مصحف به اقسام چهارگانه «الطوال»، «المئون»، «المثاني» و «المفصل» (که خود بر سه قسم است: الطوال، الأوساط و القصار) تقسیم شده است. در ادامه، به معرفی اسامی سوره‌ها، از سوره حمد تا آخر قرآن، پرداخته شده است. در هر مورد، ابتدا به ذکر اغراض و مقاصد هر سوره پرداخته شده و در ادامه، اسامی توقیفی و اجتهادی آن، معرفی شده است.

در خاتمه، به خلاصه مطالب و مهم‌ترین مباحث مطرح‌شده در کتاب، اشاره گردیده است.

از جمله ویژگی‌های کتاب، می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

1. اکتفای نویسنده در ذکر فضایل قرآن به احادیث وارده در کتب صحاح.
2. تقسیم اسامی سوره‌ها به اسامی توقیفی و اسامی اجتهادی و قرار دادن اسامی وارده از جانب پیامبر(ص) در قسمت اسماء توقیفی و قرار دادن اسامی واردشده از جانب اصحاب و تابعین در قسمت اسماء اجتهادی.
3. تشریح و توضیح برخی از اسامی غامض، چه اسامی توقیفی و چه اجتهادی، با تکیه بر کتب لغت معتبر.
4. ذکر وجه تسمیه و سببی که بدان سبب، آن سوره به فلان نام، نامیده شده است.
5. در انتهای هر سوره، با استفاده از احادیث وارده در کتب تسعه، به ذکر فضایل آن سوره پرداخته شده است. درصورتی‌که حدیثی در فضایل سور، در صحیح مسلم و بخاری بوده، به ذکر همان احادیث، در میان پرانتز، اکتفا شده است، مانند فضایل ذکرشده پیرامون سوره فاتحه، بقره، کهف، کافرون و اخلاص.
6. در مواردی که حدیثی در فضیلت سوره‌ای در صحیحین یافت نشده، به ذکر فضایل آن سوره از هفت کتاب معتبر دیگر حدیثی پرداخته شده است، به‌همراه تخریج احادیث و ذکر درجه اعتبار آنها از دیدگاه علمای حدیث.
7. درباره سوره‌هایی که فضیلتی از آنها در کتب نه‌گانه حدیثی ذکر نشده، به ذکر حدیث منسوب به ابی بن کعب، پیرامون فضایل سوره‌ها پرداخته شده است، به‌همراه تحقیق پیرامون این حدیث و ذکر دیدگاه علما درباره آن. اولین این سوره‌ها، سوره انفال بوده و درباره دیگر سور، این حدیث تکرار شده است.
8. ذکر آدرس دقیق آیات مذکور در متن.
9. تخریج احادیث؛ در این مورد، اگر حدیثی در صحیح مسلم و بخاری یا در یکی از آنها موجود بوده، آن حدیث، تنها به آن دو یا یکی از آنها ارجاع داده شده است و در صورت عدم وجود در صحیحین، به سنن و مسانید ارجاع داده شده و در صورت عدم وجود آن در سنن و مسانید، از کتب تفسیر روایی، استفاده شده است.
10. تخریج آثار وارد از صحابه و تابعین، از کتب حدیث یا کتب تفسیر روایی.
11. تعریف اعلام غیر معروف واردشده در متن.
12. تشریح و تبیین معنای کلمات مشکل و دیریاب واردشده در اثنای مباحث.

وضعیت کتاب

فهارس کتاب، در انتهای آن جای گرفته است که عبارتند از فهرست‌های: «آیات»، «احادیث و آثار»، «اسامی سوره‌ها»، «مصادر و منابع مورد استفاده نویسنده» و «موضوعات کتاب».

در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع، به توضیح برخی از مطالب متن و معرفی برخی از اعلام، پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.