المعتبر في شرح المختصر

المعتبر في شرح المختصر تألیف نجم‌الدين ابوالقاسم جعفر بن حسن حلى، معروف به محقق حلّى، محقّق اول (م 676 ق) می‎باشد.

المعتبر في شرح المختصر
پدیدآوران	گروهی از نویسندگان (نویسنده) حلی، جعفر بن حسن (نویسنده) مکارم شیرازی، ناصر (زير نظر)
عنوان‌های دیگر	المختصر النافع فی فقه الامامیه. شرح
ناشر	موسسه سيد‌‎الشهداء(ع)
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1407 ق
چاپ	1
موضوع	فقه جعفری - قرن 7ق. حلی، جعفر بن حسن، 602 - 676ق. مختصر النافع فی فقه الامامیه - نقد و تفسیر
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏‎‏BP‎‏ ‎‏181‎‏/‎‏9‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏3‎‏ ‎‏م‎‏302
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

منزلت كتاب

المعتبر اولين شرح بر مختصر النافع يا النافع في مختصر الشرايع است. كتاب مختصر النافع از همان ابتداى نگارش مورد توجه بزرگان از فقهاى شيعه قرار گرفته و شروح معتبر و متعددى نظير «كشف الرموز»، «مهذب البارع»، «رياض المسائل»، «المختصر»، «حديقة المؤمنين» و «غاية المرام» بر آن زده شد.

اگر چه اين كتاب اولين شرح مختصر النافع است اما متأسفانه كامل نبوده و فقط قسمتى از آن شرح زده شده است.

اين كتاب بر خلاف مختصر النافع صرفا نظريات فقهى مؤلف نمى‌باشد بلكه به صورت فقه استدلالى نگاشته شده است. كتاب معتبر علاوه بر مباحث فقهى در ابتداى كتاب به طرح خلاصۀ مباحث اصولى پرداخته است و همين‌طور نيز به دليل طرح فراوان مسائل علم رجال، به عنوان يكى از كتاب‌هاى مورد استناد در علم رجال مورد استفاده قرار گرفته است.

از آن جايى كه خلاصه كردن مطالب شرايع الإسلام در كتاب مختصر موجب بيان نشدن بسيارى از مطالب آن و ايجاد شبهه در مقاصد آن بوده است، مؤلف به نگارش اين كتاب پرداخته است و در خطبۀ كتاب به اين دلايل اشاره نموده است.

تأليف و انتشار

در مصادر و مآخذ معتبر از تاريخ تأليف اين كتاب اطلاع دقيقى در دست نيست همان‌طور كه در مقدمۀ ناشر آمده است در چاپ كتاب از نسخه‌اى كه با نسخۀ مؤلف مقابله شده است و مربوط به قرن 10 يا 13ق است استفاده شده است.

كتاب المعتبر قبلا دو بار در ایران چاپ شده است در چاپ اول نويسندۀ آن را امير بهاء‌الدين محمد بن محمد جوينى ذكر شده است. چاپ دوم آن در سال 1318ق بوده است و در آخر آن وقف‌نامۀ مشير السلطنة ديده مى‌شود و در چاپخانۀ مجمع الذخائر الإسلاميّة در قم چاپ شده است. 

كتاب موجود در چاپخانۀ مدرسۀ اميرالمؤمنين در قم و در سال 1404ق چاپ شده است و ناشر آن مؤسسۀ سيد‌‎الشهدا(ع) مى‌باشد.

تقسيم بندى مطالب

كتاب معتبر شرح كامل مختصر النافع نمى‌باشد در مقدمۀ اين كتاب مباحث مختصرى از علم اصول فقه آورده شده است و سپس قسمتى از مبحث عبادات شامل كتاب‌هاى طهارت، صلاة، زكات، خمس، صوم، اعتكاف و قسمتى از كتاب حج مطرح شده است.

در أعيان الشيعة در رابطه با مقدمۀ كتاب آمده است: جمع قواعد الأصول باختصار في أوّل كتابه المعتبر.

و هم‌چنين در أمل الآمل آمده است: كتاب المعتبر في شرح المختصر خرج منه العبادات و بعض التجارة مجلدان و لم يتم. 

در الذريعة علامۀ محقق آقا بزرگ تهرانى مى‌گويد: خرج منه العبادات إلى كتاب الحج و بعض التجارات و ذكر في أوّله بعض المباحث الأصوليّة. 

كتاب طهارت شامل سه ركن انواع آب‌ها، انواع طهارت‌ها (آبى و خاکى) و نجاسات است.

كتاب نماز شامل مباحث تعداد ركعات نماز مستحبى و واجب، اوقات نماز، قبله، لباس و مكان نمازگزار، اذان و اقامه، افعال نماز، نماز جمعه، نمازهاى عيد فطر و قربان، نماز ميت، احكام خلل در نماز، نماز جماعت و نماز مسافر است.

كتاب حج شامل شرايط حج واجب، حج واجب به سبب نذر، انواع حج، ماه‌هاى حج، حج قران و افراد، حج تمتع، تعيين مواقيت است و آخرين بحث آن نيز حكم فردى كه احرام را فراموش كرده است، مى‌باشد.

اسامى كنايه و رمز

در مقدمۀ كتاب، مؤلف اسامى را كه با اشاره و رمز به آنان اشاره شده است، بيان مى‌كند كه عبارتند از:

الشيخ - ابى جعفر محمد بن حسن طوسى

الشيخان - شيخ طوسى و شيخ مفيد (محمد بن محمد نعمان)

الثلاثة - دو نفر بالا و سيد‌‎مرتضى علم الهدى

الأربعة - سه نفر بالا و ابى جعفر بن بابويه (پدر شيخ صدوق)

الخمسة - چهار نفر بالا و على بن بابويه (شيخ صدوق)

الستة - پنج نفر بالا و ابن ابى عقيل

السبعة - شش نفر بالا و ابن جنيد

اتباع الثلاثة - ابوالصلاح تقى بن نجم حلبى، سلار بن عبدالعزيز، عبدالعزيز بن سراج

و امّا اسامى كتاب‌هايى كه به رمز و اختصار اشاره شده است:

ة - النهاية

ل - الجمل

ط - المبسوط

ف - مسائل الخلاف

يب - التهذيب

ح - المصباح

د - الاقتصاد

عة - المقنعة

ن - الأركان

غر - الرسالة الغريّة

شروح المعتبر

اين كتاب داراى شروح زيادى نيست و آنچه در منابع و مآخذ ذكر شده عبارتند از:

1. شرح شيخ فخر‌الدين بن محمد على طريحى (م 1085 ق). 
2. شرح محمدرضا بن قاسم غرارى نجفى.

ويژگى‌ها

از ويژگى‌هاى مهم كتاب معتبر اين كه اين كتاب صرفا يك كتاب فقهى نيست بلكه مباحث اصولى در مقدمۀ آن و مباحث علم رجال در متن كتاب زياد ديده مى‌شود.

در ابتدا به چند نمونه از مباحث اصولى كه در الذريعة و أعيان الشيعة نيز آورده شده است اشاره مى‌كنيم.

در مقدمۀ كتاب صفحۀ 5 اين گونه آمده است: كتب من أجوبة مسائل جعفر بن محمد أربع مائة مصنف الأربع مائة مصنف سموها أصولا. اين عبارت در أعيان الشيعة نيز ذكر شده است و به دنبال آن اين گونه آمده است «و مثله في الذكرى إنما انّه لم يقل سموها أصولا».

در رابطه با دليل عقلى در صفحۀ 6 و أعيان الشيعة آمده است: أما دليل عقلي فهو قسمان، الأول ما لا يتوقف على الخطاب، و الثاني ما يتوقف على الخطاب. 

در رابطه با قياس نيز اين گونه آمده است: قال المحقق في المعتبر أمّا القياس فلا يعتمد عليه عندنا لعدم اليقين بثمرته. 

از مباحث رجالى كه به آن استناد شده است به چند نمونه اشاره مى‌شود.

در أعيان الشيعة در رجال بحر العلوم آمده است كه از معتمدان و مستندان در احوال رجال قبل از علامه، دو استاد او سيد‌‎احمد بن طاوس و سيد‌‎على بن طاوس بوده‌اند و محقق حلى بيش از علامه به احمد بن طاوس اعتماد داشته و كتاب معتبر او پر از استناد به او مى‌باشد. 

در مورد سكونى: الرابع قول المحقق في المعتبر: و السكوني عامي لكنّه ثقة. 

در مورد تقى بن نجم‌الدين حلبى، ابوالصلاح: انه قال: هو من أعيان فقهائنا. 

در مورد حفص بن البختر البغدادي: قال المحقق الشيخ محمد ان المحقق في المعتبر في مسألة شك الإمام مع حفظ المأموم حكم بضعفه و لعلّه لاحتمال رجوع ذكره إلى التوثيق. 

در مورد على بن حديد: قال المحقق في المعتبر: علي بن حديد ضعيف جدا و هي عبارة الشيخ. 

در مورد محمد بن عيسى: ذكر ابن بابويه عن أبيالولد: انه لا يعتمد على حديث محمد بن عيسى عن يونس. 

وضعیت نشر

چاپ این كتاب در دو جلد به زبان عربی با تحقیق جمعی از فضلاء به همت انتشارات مؤسسه سید الشهداء در سال ۱۳۶۴ ه‌.ش به چاپ رسیده است.