طوالع الأنوار من مطالع الأنظار

طوالع الأنوار من مطالع الأنظار، در موضوع علم کلام نوشته قاضی ناصرالدین عبدالله بن عمر بیضاوی شیرازی (متوفی 685‌ق)، صاحب تفسیر معروف «أنوار التنزيل و أسرار التأويل»، مشهور به تفسیر بیضاوی است. کتاب حاضر با مقدمه و تحقیق عباس سلیمان منتشر شده است. به گفته محقق اثر اهمیت این کتاب به جهت نقشی که در تأسیس فلسفه کلامی یا علم کلام فلسفی داشته، کمتر از أنوار التنزيل نیست.

‏طوالع الأنوار من مطالع الأنظار
پدیدآوران	بیضاوی، عبدالله بن عمر (نويسنده) سليمان، عباس (محقق)
ناشر	المکتبة الأزهرية للتراث
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	مجلد1: 2007م,
شابک	‎977-315-157-3
موضوع	کلام اشعري - قرن 7ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏205‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏9‎‏ط‎‏9‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب با مقدمه‌ای در چهار فصل آغاز شده است. مباحث متن در ضمن چهار کتاب مطرح شده که هر کتاب حاوی ابواب و فصولی است.

نویسنده در هر موضوع قول مشهور را ذکر کرده و سپس اقوال دیگر را با لفظ «قیل» بیان کرده و پاسخ داده است.

گزارش محتوا

محقق اثر در مقدمه، ابتدا به معرفی بیضاوی پرداخته است. وی «بیضاء» را روستایی از نواحی شیراز دانسته است. سپس به بررسی تاریخ ولادت و وفات، معرفی اساتید و تألیفات او پرداخته است.

محقق همچنین اطلاعات مربوط به 21 نسخه خطی این اثر را گردآوری و بیان نموده است. او این تعداد زیاد از نسخ خطی کتاب طوالع را گواه بر اهتمام و توجه مسلمانان به این کتاب دانسته است. سپس به دو نسخه چاپی نیز اشاره کرده که بدون تحقیق منتشر شده‌اند.

شارحان نیز به این کتاب توجه ویژه‌ای داشته‌اند به‌گونه‌ای که برخی از آثار آنان پس از سال‌های اندکی از وفات مؤلف نوشته شده‌اند؛ شرح اصفهانی شافعی (متوفی 749ق)، شرح عبری فرغانی (متوفی 743ق)، شرح دوانی (متوفی 928ق) و شرح میبدی (متوفی 870ق) از آن جمله‌اند.

روح مذهب اشعری در این اثر، وضوح ملموسی دارد؛ چراکه بیضاوی پیرو یکی از قطب‌های اشاعره با نام فخرالدین رازی (متوفی 606ق) بوده است. این اثر نمونه خوبی از نوشته‌های کلامی عصر بیضاوی است که نویسنده‌‌اش در آن به‌تفصیل مشکلات علم کلام و فلسفه را مطرح کرده و از دیدگاه یکی از اقطاب اشاعره به مناقشه در این مشکلات پرداخته است.

قاضی‌ بیضاوی‌ در‌ طوالع و به پیروی وی شارح‌ کتابش‌ شمس‌الدین اصفهانی، علم کلام را علمی قلمداد می‌کند که به‌وسیله آن اسرار لاهوت کشف می‌شود و بنابراین، کلام اعظم علوم از لحاظ‌ موضوع‌ قوی‌ترین‌ علوم از لحاظ دلیل است .

مهم‌ترین ویژگی که طوالع الأنوار را متمایز می‌کند دقت فراوان در تعریف الفاظ و مصطلحات کلامی و فلسفی و نیز ایجاز شدیدی است که بیضاوی در طرح موضوعات به کار گرفته است.

کتاب طوالع با مقدمه پیرامون «نظریه علم» و مباحث مقدماتی آغاز شده است. سپس مباحث در ضمن سه کتاب مطرح شده است:

بیضاوی، در کتاب اول با موضوع ممکنات در ضمن سه باب امور کلی، اعراض و جواهر را مورد بررسی قرار داده است؛ به‌عنوان نمونه در باب سوم به‌تفصیل آراء مختلف پیرامون موضوع «جوهر» را ذکر کرده و البته توجه خاصی به نظریات فلاسفه (حکما) داشته است و با براهین نقلی از آیات و احادیث نبوی این دیدگاه‌ها را رد کرده است.

در کتاب دوم الهیات مطرح شده است. در باب اول این کتاب حجج عقلی و نقلی در تنزیه ذات الهی و نفی جسم و جهت از خداوند مطرح شده است. همچنین شبهات قائلین به اتحاد و حلول را مورد نقد قرار داده؛ البته در این مورد برخلاف عادتش به نام قائلین این شبهات اشاره نکرده است.

در باب دوم این کتاب نیز صفات الهی با ذکر صفات ذات مانند قدرت و حیات و اراده آغاز و سپس باقی صفات را مطرح کرده است. بیضاوی در این باب آراء اشاعره و دلایل آن‌ها در رد معتزله را گردآوری نموده است.

در باب سوم نیز افعال الهی و موضوعات کلامی مرتبط با آن مانند حسن و قبح افعال با ذکر اقوال معتزله و رد همه این آراء مطرح شده است.

کتاب سوم به موضوع نبوت اختصاص یافته است. در باب اول به معنای نبوت و نیاز بشر به آن، معجزات انبیا و نبوت حضرت محمد(ص) پرداخته شده است. همچنین موضوعات مرتبط با نبوت مانند عصمت انبیا و برتری انبیا بر ملائکه مورد بررسی قرار گرفته است. عصمت از دیدگاه بیضاوی ملکه نفسانی که از‌ فجور‌ مانع‌ می‌شود و متوقف به‌ علم به عواقب گناه و مناقب طاعات است. در رابطه با برتری انبیا بر ملائکه نیز دیدگاه اکثریت اهل سنت و شیعه را متفق دانسته است.

در باب دوم، ادله سمعی در موضوعات متعلق به حشر مانند بهشت و دوزخ، ثواب و عقاب و... مطرح شده است.

بیضاوی در آخرین باب از کتاب سوم، موضوع امامت را مورد بحث قرار داده است. او در این موضوع بر دیدگاه جمهور مسلمین مبنی بر امامت و فضیلت خلفای اربعه، در مقابل اعتقاد فرق مختلف شیعه، تأکید کرده است.

نویسنده در بخشی از سطور کتاب دیدگاه شیعه را مبنی بر این‌که امامت حق علی(ع) بود ولی آنحضرت از بیم ایجاد فتنه از آن اعراض کرد را به‌عنوان قول ضعیفی مطرح کرده است. سپس در رد دیدگاه شیعه به‌طور ضمنی امامت را حق آنحضرت می‌داند: «چگونه چنین چیزی ممکن است درحالی‌که علی در غایت شجاعت و شهامت بود و فاطمه(س) با آن شأن رفیع زوجه وی بود و بیشتر بزرگان قریش مانند حسن و حسین و عباس با او بودند...». در فضیلت آنحضرت همین بس که با این ویژگی‌ها و امتیازات شخصیتی و خانوادگی تنها برای حفظ اسلام و جلوگیری از ایجاد اختلاف در امت اسلامی از حق مسلم خویش کوتاه آمد و 25 سال خانه‌نشین شد.

وضعیت کتاب

محقق، از بین نسخه‌های خطی، چهار نسخه به‌عنوان نسخ تحقیقی کتاب انتخاب و اطلاعات هر یک ذکر شده است. محقق، چهار نسخه را با هم مقابله کرده است. مقابله نیازمند فهم متن است تا این‌که مواردی را که ممکن ناسخ به خطا افتاده باشد را دریابیم. با توجه به این‌که نسخه‌های مذکور یکی از دیگری استنساخ نشده؛ لذا یک اشتباه در نسخه‌های جز در موارد نادری تکرار نشده است. شیوه مقابله بر مبنای اعتبار همه نسخه‌ها به یک درجه از اهمیت بوده است؛ بدین‌ترتیب که اشتباه وارده در هر یک به کمک باقی نسخه‌ها اصلاح شده است و هدف، استخراج متن تحقیقی -با توجه به نبود نسخه مادر- با استفاده از هر چهار نسخه بوده است.

پاورقی‌های کتاب دو نوع است:

1. اختلاف نسخ که با عدد به آن‌ها اشاره شده است؛
2. تعلیقات محقق بر برخی مطالب، شرح‌حال اعلام و منابع احادیث نبوی که با * مشخص شده‌اند. محقق کتاب منابع برخی روایات را نیافته است که تذکر داده است.

محقق علاوه بر ویراستاری اثر جهت تسهیل در قرائت، حروف «یاء» را مطابق با قواعد املای کنونی به همزه تبدیل کرده است؛ چراکه در عصر نساخ کتاب در بیشتر موارد همزه را یاء می‌نوشته‌اند. دیگر این‌که به تبویب کتاب و وضع عناوین کتب و ابواب در صفحات مستقل اقدام کرده است. همچنین به هنگام استنساخ اشتباهاتی در برخی آیات و غیر آن وارد شده که اصلاح شده است.

فهرست مطالب در انتهای کتاب ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. جعفری، یعقوب، «علم کلام»، پایگاه مجلات تخصصی نور: کلام اسلامی، بهار 1371، شماره 1، صفحه 9 تا 12.