ابن عبدالسلام، جعفر بن احمد

جعفر بن احمد بن عبدالسلام یمانی، از متکلمان و محدثان زیدی قرن ششم هجری است که از جمله آثار او، تبویب کتاب «تيسير المطالب إلی أمالي أبي‎طالب» یحیی بن حسین ناطق بالحق، می‎باشد.

جعفر بن احمد بن عبدالسلام یمانی
نام جعفر بن احمد بن عبدالسلام یمانی
نام‌های دیگر
نام پدر
متولد
محل تولد
رحلت / 573ق
اساتید
برخی آثار


کد مؤلف AUTHORCODE11939AUTHORCODE

«جعفر بن احمد بن عبدالسلام یمانی»، از متکلمان و محدثان زیدی یمن در قرن 6ق/12م، مشهور به قاضی جعفر و ملقب به شمس‎الدین است.

جعفر در اواخر قرن 5 زاده شد. پدرش در زمان حکومت صلیحیان، قاضی اسماعیلی‎مذهب بود و سپس به خدمت حاتم بن احمد یامی، فرمانروای صنعا درآمد[۱].

نخستین گزارشی که از زندگی او در دست داریم، مربوط به 535ق/1141م، است. در این سال، در دعوت‎نامه‎ای که برای احمد بن سلیمان، امام زیدی (500-566ق)، برای آمدن از صعده به صنعا فرستاده شد، جعفر مدیحه‎ای برای وی سرود. اشعار دیگری نیز از او در دست است. هرچند این سروده‎ها نمی‎تواند نشانگر شخصیت علمی و فرهنگی جعفر باشد؛ زیرا پس از آن در او علاقه و اهتمامی به شعر نمی‎بینیم. تاریخ گرویدن او از مذهب اسماعیلیه به زیدیه نامعلوم است؛ تنها می‎دانیم که در جوانی، هم‎زمان با حکومت حاتم بن احمد یامی، به مطرفیه (شاخه‎ای از زیدیه) - که در آن زمان در صنعا و حوالی آن بیشتر زیدیه، به‎جز فرقه حسینیه بر آن مذهب بودند - گروید[۲].

امام احمد بن سلیمان در 545ق، وارد صنعا شد و امور آنجا را به ‎دست گرفت. وی جعفر را به‎عنوان قاضی و خطیب منصوب کرد. ظاهرا لقب قاضی نیز از همین زمان به او داده شده و به این ترتیب بود که رابطه‎ای محکم میان این دو پدید آمد و این آغاز فعالیت تاریخی قاضی جعفر و فتح بابی برای تغییر اعتقادات او از مطرفیه به مخترعه بود[۳].

البته تغییر مذهب قاضی جعفر را از مطرفیه به مخترعه، باید تحت تأثیر عالم زیدی‎مذهب خراسان، فخرالدین ابوالحسن زید بن حسن بروقنی بیهقی دانست. بروقنی به دعوت علی بن عیسی حسنی مشهور به ابن وهاس (د 556ق/1161م) که در مکه مقیم بود، از خراسان به یمن رفت تا زیدیه مخترعه را در مقابل مطرفیه یاری کند. وی در 541ق/1146م، به صعده رسید و در مسجد الهادی به تدریس پرداخت. تحت تأثیر او قاضی جعفر و برخی از متکلمان مطرفیه از مذهب کلامی خود دست کشیدند[۴].

پس از چندی بروقنی تصمیم به بازگشت گرفت. قاضی جعفر در این سفر او را همراهی کرد؛ اما بروقنی در تهامه درگذشت و قاضی جعفر به‎تنهایی به سفر خود ادامه داد. درباره تاریخ سفر قاضی جعفر همراه بروقنی، در منابع اختلاف است. آورده‎اند که بروقنی پس از دو سال و نیم اقامت در صنعا، آنجا را ترک کرد. اگر چنین باشد، تاریخ سفر او می‎بایست 543 یا 544ق، باشد[۵].

گویا احمد بن سلیمان، مالی در اختیار جعفر گذارده بود تا آنچه می‎تواند از کتاب‎های اهل‎بیت(ع) با خود به یمن بیاورد. مسیر سفر قاضی جعفر را دقیقا نمی‎توان مشخص کرد. تنها از طریق اسامی کسانی که از آنها درس گرفته است، می‎توان حدس زد که به مکه، کوفه، ری و چه‎بسا دیلم رفته باشد. او در توقفی که در مکه داشت، از ابن وهاس اجازه روایت آثاری از زیدیه را گرفت و در ری نیز در 552ق/1157م، از احمد بن ابی‎الحسن کنی، اجازه روایت گرفت و به فراگیری کتب ائمه زیدیه از جمله «الزيادات» المؤيدبالله، نزد او پرداخت. سپس درحالی‎که بسیاری از کتاب‎های فقه و اصول و حدیث زیدیه را به‎همراه داشت، در 554ق، به یمن بازگشت و همچون گذشته به خدمت احمد بن سلیمان درآمد. قاضی جعفر، در سناع، روستایی در نزدیکی صنعا و از مراکز فعالیت علمی مطرفیه، مدرسه‎ای بنا کرد و در آنجا به تدریس مذهب خود پرداخت. اما بزرگان و مشایخ مطرفیه که می‎دیدند با فعالیت‎های قاضی جعفر، مردم از آنها روی برمی‎تابند، به مخالفت با او برخاستند. قاضی جعفر آنها را به مناظره خواند، که نپذیرفتند و همچنان به آزار او پرداختند، تااینکه با حمایت احمد بن سلیمان از قاضی جعفر و مذهب مخترعه، خصومت پایان یافت[۶].

پس از آن، قاضی جعفر برای نشر آرای معتزله، به جنوب یمن سفر کرد، اما در آنجا یحیی بن ابی‎الخیر عمرانی (د 558ق) با او به مخالفت برخاست. عمرانی از مروجان مذهب حنبلی در یمن بود. قاضی جعفر برای مناظره به شهر اب، محل اقامت عمرانی رفت. اخبار و روایات این مناظره یکسان نیست؛ به قولی قاضی جعفر نه با عمرانی، که با شاگردش سیف‎السنه احمد بن محمد بریهی مناظره کرد و سپس او شرح این رویارویی را برای عمانی، گزارش کرد. آنگاه نامه‎هایی میان عمرانی و قاضی جعفر رد و بدل شد و رساله‎هایی به نگارش درآمد[۷].

سرانجام وی پس از کوشش‎های بسیار، در گسترش مذهب «اختراع»، درحالی‎که همچنان در سناع تدریس می‎کرد، در همان جا و در 573ق، درگذشت[۸].

آثار

  1. الأربعون الحديث العلوية (یا الأربعون الحديث الجعفرية)؛
  2. تيسير المطالب إلی أمالي أبي‎طالب (روایت قاضی جعفر است از کتاب «تيسير المطالب» الناطق بالحق)؛
  3. خلاصة الفوائد؛
  4. شرح قصيدة صاحب بن عباد؛
  5. شرح نكت العبادات و جمل الزيادات؛
  6. مقاود الإنصاف في مسائل الخلاف؛
  7. نكت العبادات و جمل الزيادات[۹].

دیگر آثار قاضی جعفر که بخش عمده مؤلفات اوست، یا به‎صورت نسخه‎های خطی موجود است یا باقی نمانده است، اما در منابع، آنها را فهرست کرده‎اند که برخی از آنها عبارتند از: «الإصدار و الإيراد و التنبيه علی مسالك الرشاد»؛ «الإصدار و الإيراد و التنبيه علی مسائل الرشاد» (این دو اثر را دو کتاب جداگانه دانسته‎اند)؛ «إيضاح المنهاج في فوائد المعراج»؛ «التابعة بالأدلة القاطعة»؛ «تقويم المسائل و تعليم الجاهل في الرد علی المطرفية»؛ «الدامغ للباطل من مذهب الحنابل»؛ «شرح الأربعين» و... [۱۰].

پانویس

  1. ر.ک: ربیعی، سمیه، ج18، ص163
  2. ر.ک: همان
  3. ر.ک: همان
  4. ر.ک: همان، ص164
  5. ر.ک: همان
  6. ر.ک: همان
  7. ر.ک: همان
  8. ر.ک: همان، ص165
  9. ر.ک: همان
  10. ر.ک: همان، ص165-166

منابع مقاله

ربیعی، سمیه، «دائرةالمعارف بزرگ اسلامی»، ج18، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1389.