آینه مکارم
آینه مکارم نوشته روح‌الله خاتمی (متوفی 1367ش)، کتابی است دوجلدی در موضوع اخلاق. نوشتار پیش رو حاوی درس‌های اخلاق سید روح‌الله خاتمی در شرح دعای مکارم الاخلاق است. دعای مکارم الاخلاق، دعای بیستم از کتاب ارزشمند صحیفه سجادیه می‌باشد که از زبان مبارک حضرت سید الساجدین امام علی بن الحسین(ع) صادر گشته است.
| آینه مکارم | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | خاتمي، روح الله (نويسنده) |
| عنوان‌های دیگر | دعاي مکارم الاخلاق. شرح شرح دعاي مکارم الاخلاق امام سجاد (ع) |
| ناشر | نشر زلال |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | مجلد1: 1368ش, مجلد2: 1372ش , |
| موضوع | دعاها دعاي مکارم الاخلاق - نقد و تفسير |
| زبان | فارسي |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | BP 270 /م7023 |
ساختار کتاب
کتاب مطبوع دارای پیشگفتار و مقدمه‌ای از فرزند نویسنده؛ سید محمد خاتمی است پس‌ازآن محتوای کتاب طی بیست‌وسه جلسه ارائه شده است.
گزارش محتوا
دعای مکارم الاخلاق از جمله مهم‌ترین گنجینه‌های اخلاقی و عرفانی در دسترس طالبان معرفت است؛ امام زین‌العابدین در این دعا فضائل و مکارم اخلاقی را از خداوند درخواست می‌نمایند و از سیرت‌های ناپسند دوری می‌جویند.
نگارنده در جلسه اول مباحثی مقدمی بیان می‌دارد؛ از جمله آن‌هاست، معنی اخلاق؛ اخلاق جمع خُلق یا خُلُق است و معنای هر دو یکی است و در قرآن واژه خلُق به‌کاربرده شده است و علمای اخلاق گفته‌اند: خلق عبارت است از ملکه و حالت ثابته و راسخه نفسانی که منشأ آن می‌شود که کار به‌آسانی و بدون فکر و تأمل انجام شود[۱].
نویسنده در مورد اشکالی که به دعا گرفته می‌شود را بازگو کرده و پاسخ می‌دهد. آن اشکال چنین است: خداوند متعال حکیم است و هر کاری که مقتضای حکمتش باشد را انجام می‌دهد و هر چه را نباشد ترک می‌کند؛ لذا چه انسان دعا بکند و چه نکند خداوند آنچه را که به صلاح انسان باشد انجام می‌دهد و آنچه خلاف مصلحت انسان باشد آن را انجام نمی‌دهد، پس جایی برای دعا کردن باقی نمی‌ماند. نویسنده در پاسخ به چنین ایرادی بیان می‌دارد که بسیاری از مصالح انسان در گرو درخواست و دعای انسان از درگاه باری‌تعالی است و اگر درخواست و عجز و ناله او نباشد رسیدن به درخواستش به صلاح او نیست و به بیانی دیگر خود دعاست باعث ایجاد مصلحت برای برخی امور می‌شود، مثلاً گاهی انسان می‌خواهد به کسی چیزی بدهد مشروط به اینکه او آن چیز را طلب کند، اما اگر نخواهد به صلاح او نیست که به او داده شود.
از این گذشته فایده دعا منحصر به این نیست که از خدا چیزی بخواهیم و او برآورد. بلکه خود دعا آثار نیکی برای کمال انسان دارد. نفس دعا، یعنی راز و نیاز کردن با خدا و این خود بالاترین عبادت است، در تهذیب و تزکیه نفس بسیار مؤثر است؛ موجب قرب انسان به خداوند می‌شود[۲].
سؤال دیگر این است که معنای طلب کردن مکارم الاخلاق از خداوند به چه معناست؛ انسان باید اخلاق حمیده را تحصیل کند و تلاش و مجاهده ورزد تا اینکه اخلاق پسندیده پیدا کند. همچنین خود انسان باید سعی کند که کار نیک انجام دهد. خدا انسان را چشم و گوش و عقل و هوش داده و پیامبر برای او آورده است تا کارهای نیک و بد را به‌وسیله عقل و شرع تشخیص دهد. دعا در این مورد مثل این است که کسی تشنه باشد و مرتباً داد بزند خدایا من تشنه‌ام درحالی‌که آب در همان اتاق باشد.
پاسخ این است که قبول داریم انسان باید تلاش کند تا اخلاق نیکو را تحصیل کند اما دعا جانشین تلاش نیست؛ امام که دعا می‌کند و به ما نیز تعلیم می‌دهد که دعا کنیم و انجام کاری را از خدا بخواهیم، معنای آن این نیست که ما به لفظ از خدا بخواهیم که چیزی را به ما بدهد و خود دنبال آن نرویم و از وسایلی که دست خودمان است استفاده نکنیم. دعا جانشین تلاش و سعی نیست. دعا پشتوانه و تلاش و سعی است. در مورد اخلاق نیز همین‌گونه است. برای به دست آوردن اخلاق نیکو باید مجاهده و سعی و تلاش کرد. ولی اگر خدا نخواهد، انسان هرچه تلاش کند موفق نمی‌شود. ازاین‌رو اگر کسی بخواهد کار را تمام کند، باید به درگاه خدا بیاید و بگوید{خدایا کمکم کن} دعا برای این است که خواست خدا بر انجام کاری تعلق گیرد و توفیق حاصل شود. دعا کمک به تلاش و کوشش و جدیت است. دعا بازدارنده ما از تلاش نیست بلکه تلاش ما را تقویت می‌کند[۳].
دعای مکارم الاخلاق با صلوات آغاز شده که نویسنده به توضیح این مطلب می‌پردازد سپس به توضیح و شرح ایمان می‌پردازد. ایشان ایمان را سرچشمه همه خیرات و اخلاق پسندیده می‌داند و معتقد است که هرچه ایمان کامل‌تر باشد، اخلاق ستوده‌تر می‌شود ازاین‌روست که امام سجاد(ع) در این دعا بعد از صلوات از خداوند ایمان کامل را طلب می‌کند[۴].
جلسه دوم به این فراز از دعای امام سجاد «اللهم بلغ بایمانی اکمل الایمان»؛ خدایا ایمان مرا به کامل‌ترین درجه ایمان برسان؛ اختصاص دارد. ایمان عبارت است از تصدیق به خدا و ذات باری‌تعالی که واجد همه صفات کمالیه و مبری از همه نقایص و کمبودهاست. ایمان اعتقاد به چنین خدایی است و اعتقاد به اینکه پیامبران از جانب خدا آمده‌اند، شریعت آورده‌اند و آخر آن‌ها خاتم‌الانبیاء است؛ ایمان آن است که شریعتی را که پیامبر اسلام آورده از جانب خدا بدانیم و هر چه که آورده قبول داشته باشیم و نیز سایر اصول دین مانند معاد و امامت که بنا بر مذهب شیعه می‌باشد و آن‌هم از جانب پیامبر است بپذیریم.
ایمان خود دارای درجات و مراتب بی‌شماری است و اعمال انسان نمایانگر ایمان و مراتب ایمان اوست؛ یعنی رفتار و کردار و اخلاق انسان تعیین کننده و مقیاس تشخیص میزان ایمان وی است[۵].
از جمله مهم‌ترین مباحث مطرح شده در جلسه سوم فرق بین تقوا و یقین است؛ تقوی یعنی آنکه نیروی ایمان، به‌طوری در انسان قوی شده باشد که او را از معصیت دور کند و مراقب وی باشد تا راه کج نرود و انحراف پیدا نکند. یقین بالاتر از تقوی است. مرتبه یقین مرتبه‌ای است که در آن دیگر احتیاج به مراقبت هم نیست. در این مرتبه انسان به‌جایی رسیده است که دیگر نیازی ندارد مراقب خود باشد.
تقوی مقدمه یقین است، یعنی انسان تا این درجات را طی نکند، نمی‌تواند به درجه بالاتر برسد، اول باید به مقام تقوا برسد و بعد به مرتبه یقین دست یابد. در ادامه در باب مراتب یقین و معنی توکل به خدا و حقیقت آن سخن به میان آمده است[۶].
جلسه چهارم در مورد این فراز از دعای امام سجاد(ع) است که می‌فرماید: «و انته بنیتی الی احسن النیات و ...» ترجمه: نیت مرا بهترین نیت قرار بده. نگارنده در باب نیت و عمل صالح و ماهیت این دو وارد بحث می‌شود. در معنای نیت بیان می‌دارد که آن عبارت است از انگیزه و غرضی که در وجودتان پیدا می‌شود و شما را وادار به کاری می‌کند. سپس در این مورد که نیت منقسم به خوب و بد می‌شود و نیت خوب تعالی و برتری می‌یابد بحث را ادامه می‌دهد[۷].
جلسه پنجم در باب توضیح خواسته‌های سه‌گانه حضرت از خداوند متعال است که خدایا مرا از هر چیزی که از ذکر و عبادت تو منصرفم دارد نجات بده؛ و مرا مشغول کارهایی کن که فردا از آن سؤال و پرسش می‌کنی؛ و عمر مرا طوری قرار بده که آن را صرف چیزی کنم که تو من را به خاطر آن آفریده‌ای. نگارنده با طرح مقدماتی به توضیح و تفصیل این بخش می‌نشیند[۸].
در جلسه هفتم و هشتم از این سلسله مجالس در باب معنای عزت و ماهیت و ویژگی‌های آن و اینکه با همه خوبی‌هایش ممکن است برای انسان خطر داشته باشد و تبدیل به کبر و خودبزرگ‌بینی شود سخن به میان آمده است. نگارنده بر این باور است که بسیاری از مردم درنتیجه کسب عزت متکبر می‌شوند. هنگامی‌که حضرت زین‌العابدین (ع) از خداوند متعال طلب عزت می‌کند، فوراً متوجه آفت آن هم می‌شود و از خداوند می‌خواهد که او را از این آفت که کبر است محفوظ دارد[۹].
در جلسات بعدی به فرازهای گوهر باری از کلام نورانی امام می‌پردازد که در آن به موضوعات اخلاقی چون زدودن عجب از درون، منت نگذاشتن بر بندگان در مقابل کار برای آن‌ها، طلب معانی اخلاق، ریاضت برای تأدیب نفس و ... پرداخته شده است.
وضعیت کتاب
پاورقی‌های هر درس در انتهای همان درس قید شده و به مستند کردن مطالب اختصاص یافته است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.