كتاب الجهاد
كتاب الجهاد، تألیف قاضی ابوبکر احمد بن عمرو بن ابی‌عاصم ضحاک شیبانی (متوفی 287ق) مشهور به ابن ابی‌عاصم است. این اثر از جمله کتب حدیثی است که اصطلاحاً «اجزاء» گفته می‌شوند. مقدمه اثر به قلم حماد بن محمد انصاری و تحقیق و تعلیقات کتاب به قلم ابو عبدالرحمن مساعد بن سلیمان راشد حمید است.
| كتاب الجهاد | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن ابي عاصم، احمد بن عمرو (نويسنده) راشد حميد، مساعد بن سليمان (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | السبيل الهاد إلي تخريج أحاديث کتاب الجهاد |
| ناشر | مکتبة العلوم و الحکم |
| مکان نشر | عربستان - مدينه منوره |
| سال نشر | مجلد1: 1989م , 1409ق, مجلد2: 1989م , 1409ق, |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | |
ساختار
کتاب مشتمل بر دو قسم است: در قسم اول، مقدمه حماد انصاری و مقدمه محقق اثر در بیش از یک‌صد صفحه مطرح شده است. در قسم دوم نیز نص تحقیق شده کتاب در دو جزء و 65 باب ارائه شده که 28 باب آن در جزء اول و مابقی در جزء دوم آمده است.
ابن ابی عاصم در این کتاب ابتدا حدیث را نقل و پس‌ازآن طرق روایت تا رسول‌الله(ص) را ذکر کرده است.
گزارش محتوا
جزء جمع آن اجزاء و در اصطلاح حدیث، به‌گونه‌ای از کتاب‌های حدیثی گفته می‌شود که غالباً حجم کمی دارند. این کتاب‌ها یا شامل روایاتی است که از راوی واحدی (از صحابه، تابعین و غیر از آنان) نقل شده است یا اسناد مختلف یک حدیث در آن بررسی می‌شود. بر این اساس، می‌توان گفت که بین اجزای حدیثی و کتاب‌های مُسنَد (مَسانید) رابطه عموم‌‌وخصوص‌من‌وجه وجود دارد؛ زیرا بنا بر تعریف، مسانید کتاب‌هایی هستند که در آن‌ها فقط روایات صحابه، به ترتیب الفبایی نامِ ایشان یا سابقه آنان در اسلام، در بخش‌هایی مجزا آمده است، بنابراین هرکدام از این بخش‌ها به‌تنهایی جزئی است که از روایات یک صحابی فراهم آمده و هر مسند نیز شامل مجموعه‌ای از این اجزاست.
از میان اجزای نوع اول این‌ها ذکر شده‌اند: «جزء ابن‌جُرَیج»، «جزءٌ فیه حدیث سفیان‌بن عُیینَة» و «جزءٌ فیه ثلاثة و ثلاثون حدیثاً من حدیث ابی‌القاسم عبدالله بن محمد البَغَوی» (متوفی 317)؛ از اجزای نوع دوم نیز این‌ها را می‌توان ذکر کرد: «جزءٌ فی طرق حدیث لاتسبّوا اصحابی» تألیف ابن‌حَجَر عَسقَلانی، و «جزءٌ فیه طرق حدیث ان لِلّه تسعة و تسعین اسماً» تألیف ابونُعَیم اصفهانی.
برخی از جزءهای حدیثی شامل روایاتی هستند که از راویان مختلف، درباره موضوع خاصی نقل شده‌اند؛ مانند «جزءٌ في اتباع السنّة و اجتناب البِدَع» تألیف محمد بن عبدالواحد مَقدسی (متوفی 643)؛ «جزءٌ في صلاة الضُحی» تألیف عبدالرحمان بن ابوبکر سیوطی و «جزءُ القراءة خلف الإمام» تألیف احمد بن حسین بیهقی (متوفی 458). [۱].
محقق کتاب در مقدمه در رابطه با کتب اجزاء چنین می‌نویسد: توجه به خدمت همه انواع کتب حدیث – و کتب اجزاء که در آن است- از مواردی است که علمای اولیه به‌ویژه اهل حدیث، فراوان به آن اهتمام داشته و نهایت تلاش خود را در ابراز و خدمت به آن تقدیم کرده‌اند. خدمت به این نوع از کتب حدیث مشتمل بر فایده‌های زیادی است که کمتر در غیر آن یافت می‌شود؛ چراکه کتب اجزاء همه جزئیاتی را که روایت و درایت بر آن متکی است دربر دارد؛ زیرا صاحب جزء، همه طرق حدیث این قضیه را در آن می‌آورد[۲].
بنابراین دانشمندان اهل سنت توجه ویژه‌ای به مثل این نوع از تصنیف در علم حدیث داشته‌اند به‌طوری‌که اگر با دقت به نوشته‌های علمای متأخر در رابطه با اجزاء و کتب مفرده بنگری، تعجب شما برمی‌انگیزد؛ به‌عنوان‌مثال ابن حجر که در این مسئله در زمان خود پیشرو بوده در دو کتاب «المجمع المؤسس» و «المعجم المفهرس» در ذکر اجزاء و کتب مستقل بیش از دیگران مطلب نوشته است[۳]. از بین کتب اجزاء مهم کتاب «الجهاد» ابوبکر بن ابی عاصم از اولین آثاری است که در این زمینه نوشته شده است[۴].
نویسنده سیصدوبیست‌ویک حدیث درباره جهاد ذیل 65 باب جای داده که ذیل برخی از این ابواب تنها یک روایت آمده است. بیشتر این روایات به پیامبر(ص) ختم می‌شوند و گاه در میان آنان اخباری است که به اشخاص دیگر همچون ابوهریره[۵]، ابواماله باهلی[۶]، خالد بن ولید[۷] ختم می‌شوند.
فعالیت‌های محقق اثر عبارت است از:
- تحقیق متن با ضبط شکل و اعراب؛
- استخراج اخبار و آثار کتاب از مصادر خطی و مطبوع مورد اعتماد؛
- مشخص کردن اخبار و آثار صحیح از حسن و ضعیف مطابق نوشته‌های بزرگان علم حدیث؛
- گسترش بیان علت‌ها (ضعف‌های سندی) و ذکر اختلافات اسانید با رجوع به کتب علل مانند العلل دارقطنی و العلل ابن ابی حاتم؛
- شرح مفردات نامأنوسی که در این جزء آمده با مراجعه به کتب غریب حدیث و لغت.
- تلاش فراوان در بیان ویژگی‌های این نسخه مورد اعتماد و مهم‌ترین سماعات مثبت آن که از خلال آن توثیق انتساب این جزء به نویسنده آشکار می‌شود. همچنین ذکر شدت اهتمام علمای قرون متأخر به این اجزاء و کتب مفرده[۸].
معرفی کاملی از نویسنده با توجه به بیان عقیده سلفیش، انتساب کتاب به نویسنده، معرفی تنها نسخه مورد اعتماد، معرفی راویان کتاب، ذکر سماعات مثبت بر جزء و مصنفات در موضوع جهاد از دیگر اقدامات محقق کتاب است[۹].
محقق کتاب نیز در مقدمه‌اش این کتاب که برای اولین بار چاپ شده است را نمونه تلاش سلف صالح در تبیین اهمیت این عمل بزرگ دانسته است. او نام «السبيل الهاد الی تخريج أحاديث كتاب الجهاد» را برای کتاب برگزیده است[۱۰]. همچنین راویان کتاب تا ابوبکر بن ابی عاصم را به ترتیب ذکر کرده است. این کتاب را ابوبکر بن یوسف حرانی حنبلی از یوسف بن خلیل بن عبدالله دمشقی از چهار راوی دیگر از ابوبکر بن ابی عاصم نقل کرده‌اند[۱۱].
وضعیت کتاب
فهارس آیات، احادیث مرفوعه بر طبق حروف الفبا و مطابق مسانید، فهارس آثار، اعلام، مصادر و مراجع و نیز فهرست مطالب در انتهای کتاب ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- والازاده، ابوالفضل، دانشنامه جهان اسلام، جلد 10، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، چاپ اول، 1385.