فصول البدائع في أصول الشرائع
فصول البدائع في أصول الشرائع، تألیف محمد بن حمزه بن محمد فناری رومی (متوفی 834ق)، کتابی است دوجلدی به زبان عربی با موضوع اصول فقه. متن این اثر، کمی دشوار و برای خواننده مبتدی، قدری ثقیل به نظر می‌رسد.
| فصول البدائع في أصول الشرائع | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | فناري، محمد بن حمزه (نويسنده) ش‍اف‍ع‍ي، م‍ح‍م‍دح‍س‍ن اس‍م‍اع‍ي‍ل (محقق) |
| ناشر | دار الکتب العلمية |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | مجلد1: 2006م , 1427ق, مجلد2: 2006م , 1427ق, |
| شابک | 978-2-7451-414-X |
| موضوع | اصول فقه اهل سنت - قرن 9ق. اصول فقه حنفي - قرن 9ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | BP 156/2 /ف9ف6 |
این کتاب توسط محمد حسن محمد حسن اسماعیل شافعی مورد تحقیق قرار داده است.
ساختار
کتاب حاوی فاتحه در چهار مقصد؛ و محتوای مطالب در دو مقدمه و دو مقصد و یک خاتمه است.
گزارش محتوا
نویسنده مقدمه کتاب را با عباراتی، موزون شروع می‌کند و در آن به حمد الهی می‌پردازد: بخشی از مقدمه به علت زیبایی نثر به‌عنوان نمونه ذکر می‌شود: «الحمد لله الذی شرع شوارع الشرائع، لإحکام أحکام الوقائع، فنصب لعموم عباده منار الهدایة، و رفع لخصوص عباده أعلام الروایة و الدرایة، حیث انتهضوا بعد تحصیل محصول خطابه، و تحقیق محیط کتابه، و تنقیح مناط السنن و الأثر، حسبما یبلغه نهایة القوی و القدر، للاعتبار بالأمثال، فائه من صنعة الرجال، و الصلاة علی محمد المخصوص بجوامع الکلم و مجامع الحکم، المغنی عن الانتهاج بمنهاج نصائح الامم، حاوی بدیع أرشاده الأتم لسلوک الأمم، و شامل مبسوط کرمه الأعم، فی التنبیه علی اختیار الأعدل الأقوم، و علی آله الواصلین من أصول فخر الاسلام الی منتهی السؤل، و اصحابه الحاصلین من فروع زیادات الکمال فی الغایة القصوی من القبول.»[۱] نویسنده سپس درباره کتاب صحبت می‌کند و می‌گوید: اما بعد این کتاب فصول البدایع فی اصول الشرایع است و این کتابی است که بحمد الله جامع غرایب معقول و منقول است، مبارزه‌گر با نادانی‌ها است، قطره‌ای است که به سمت دستیابی به حقیقت اصول حرکت می‌کند، از خدای متعال، درخواست داریم که کاستی‌های آن را جبران کند. شناخت ا ین اثر، شامل و احسانش کامل است. در آن تلفیق میان شتات مبانی از گنج‌های دو مذهب را می‌بینید؛ و سعی شده میان معانی غریب از این دو مقصد، جمع و توفیق ایجاد شود؛ و تحقیق شده در بازسازی مسائلی که بزرگان این علم، به غموض و مشکل بودن آن اذعان دارند. همچنین در غلط‌هایی که بسیاری از آنان، در حل آن چیزی جز لفاظی ارائه نداده‌اند. از هنرهای این اثر این است که شامل تمام بخش‌های معرفت در این علم است و جمع کرده میان نظریات قوم. همچنین نویسنده این اثر با برهان صحبت کرده و هرکدام از عباراتش را در عین مستدل بودن به‌صورت موجز و مختصر بیان کرده و از تطویل ممل و ایجاز مخل، حذر کرده است.
وی می‌نویسد: عامل محرک من در نوشتن این اثر، صیانت از شرع بود و سعی کردم چراغی پیش روی سایر صیانت‌گران از شرع روشن کرده باشم؛ و دیر زمانی بود که از من درخواست نوشتن چنین اثری شده بود و ثمرات مفیدش را بر من گوشزد کرده بودند و به خاطر تعللم در این امر، مرا سرزنش می‌کردند؛ و من در تعللم ادله پوچ می‌آوردم وگرنه تعللم از روی کسل و تنبلی بوده است و در نهایت خدای متعال بر انجام این امر توفیقم داد.[۲]
مطالب این کتاب در یک فاتحه (مقدمه) و مطالب خلاصه می‌شود؛ نویسنده بخش فاتحه کتاب را در چهار مقصد ارائه کرده است؛ شناخت ماهیت و فایده و موضوع و استمداد اجمالی. او سپس به سراغ مطالب کتاب می‌رود. در بخش مطلب دو مقدمه و دو مقصد و یک خاتمه داریم. مقدمه اول درباره تعداد موضوعات و موضوعات مشابه و هم‌خانواده آن است (عدة الموضوع و اهلیتها)؛ مقدمه دوم: در بیان مبادی تفصیلیه کلامی و لغوی و حکمی (إحکامی) آن است. در مقصد اول، چهار رکن ادله اربعه ذکر شده است؛ و در مقصد دوم دو رکن تعارض و تراجیح؛ در نهایت، خاتمه کتاب آمده است. در خاتمه مسائل مربوط به اجتهاد و امور مربوط به آن مانند مسائل فتوی ذکر شده است. وجه ضبط آن این است که آنچه کتاب در بر دارد، یا مسمای علم است یا امری است که شروع بر بصیرت به آن متوقف است. دومین بخش، فاتحه است و مسمای آن همان مطلبی است که با آن شروع کرده‌ایم و این یا به دلیل اهلیت موضوع برای شروع است و یا به دلیل مبادی آن (یعنی آن دو مقدمه) است؛ و اما مسائلی که در آن بحث می‌کنیم یا از آداب آن از حیث اثبات به‌وسیله آن‌ها بحث می‌شود (که همان مقصد اول است) و یا از حیث تعارضشان (که همان مقصد ثانی است) و یا از حیث طلب اثبات (که مباحث خاتمه را در برمی‌گیرد). پس همان‌طور که مشاهده شد؛ حصر مطالب کتاب در این بخش‌ها استقرائی است نه عقلی؛ زیرا حصر عقلی اقتضای این را دارد که در هر قسمی فقط آن را ذکر کند که مربوط به آن و داخل در آن است.[۳]
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در انتهای اثر ذکر شده است.
در تحقیق این کتاب بر نسخه‌های خطی دارالکتب المصریه به شماره (2409/عمومی)، (194 خصوصی) که دو جلد است و نسخه چاپ‌شده در 1280ق در زمان سلطان عبدالعزیزخان در چاپخانه یحیی افندی، اعتماد شده است.[۴] رونوشتی از تصاویر صفحات اول و آخر نسخه خطی کتاب در صفحات 5 و 6 آن ذکر شده است. پاورقی‌های انگشت‌شمار کتاب به ذکر ارجاعات اختصاص دارد؛ البته گاه به توضیحاتی هم در پاورقی برمی‌خوریم مانند آنچه در صفحه 101 از جلد اول ارائه شده است.
پانویس
منبع مقاله
مقدمه و متن کتاب.