الطالع السعيد

الطالع السعيد الجامع أسماء نجباء الصعيد، تألیف کمال‌الدین جعفر بن ثعلب ادفویّ شافعی (متوفی 748ق)، مشتمل بر شرح حال اعلام منطقه «صعید» مصر بوده و به‌طور خاص به این ناحیه پرداخته است. ادفوی این کتاب را به توصیه مکرر استادش اثیرالدین ابوحیان محمد بن یوسف غرناطی نوشته است .

الطالع السعيد
پدیدآوران	ادفوي شافعي، جعفر بن ثعلب (نویسنده) حسن، سعد محمد (محقق) حاجري، طه (محقق)
عنوان‌های دیگر	الطالع السعيد الجامع أسماء نجباء الصعيد، الجامع لأسماء، الطالع السعيد لأسماء نجباء الصعيد، الجامع أسماء الفضلاء و الرواة بأعلی الصعيد
ناشر	الدار المصرية للتأليف و الترجمة
چاپ	1
زبان	عربي
تعداد جلد	1
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

کتاب، با تحقیق سعد محمد حسن منتشر شده است.

ساختار

کتاب، مشتمل بر مقدمه ارزشمندی از محقق، مقدمه مؤلف و متن اثر بدین‌ترتیب است که ابتدا اسامی 584 شخصیت به‌ترتیب حروف الفبا و در ذیل آن کنیه 10 شخصیت ذکر شده است. بیشتر تراجم کتاب، مختصر بوده و به ذکر مولد، وفات و مطلبی درباره آن شخصیت و روایتش اگر از محدثین بوده اکتفا شده است؛ البته در مورد برخی مانند نویری و رشید بن زبیر و برادرش مهذب شاعر، مفصل بحث شده است.

گزارش محتوا

پیش از پرداختن به محتوای کتاب، لازم است ارتباط واژه‌های «صعید» و «قوص» را که نویسنده مکرر در کتاب به‌کار برده، مورد بررسی قرار دهیم. دهخدا به نقل از منتهي الأرب «قوص» را قصبه «صعید» مصر و آبادترین جا پس از فنسطاط دانسته است .

محقق کتاب، «صعید» را اقلیم یا سرزمینی در مصر مشتمل بر شهرهای قوص، اسوان، اسنا و غیر آن می‌داند . مقریزی نیز در الخطط «قوص» را بزرگ‌ترین شهر «صعید» دانسته است .

محقق کتاب، عامل اصلی نگارش کتاب را ابوحیان غرناطی دانسته، ولذا در ابتدای مقدمه‌اش به ذکر شرح حال این عالم نحوی شافعی و سخنان دیگران درباره او پرداخته است. سپس مورخ، ادیب و فقیه شافعی کمال‌الدین ادفوی را معرفی کرده است. وی در ذکر اساتید ادفوی، نام آنها را که در کتاب آمده از دیگر اساتیدش تفکیک نموده است. سپس در ذکر تألیفاتش با نگاهی به کتاب مورد بحث، به این نکته که کتاب، شرح حال اعلام را بر مبنای حروف الفبا آورده اشاره کرده و آن را در بسیاری از موارد در ترتیب اعلام و یا آباء دچار اختلال دانسته است؛ مثلاً درباره اعلام، «خلف بن عبدالرحمن» بر «خدیجه بنت علی» یا «عبدالحلیم بن یوسف» بر «عبدالحق بن حسن» و یا درباره آباء «ابراهیم بن عمر» بر «ابراهیم بن علی» و یا «احمد بن عبدالمحسن» بر «احمد بن عبدالمجید» مقدم شده است .

اعلام کتاب، به‌جز چهار، نفر همگی مرد هستند .

در نام کتاب اختلاف وجود دارد؛ «الطالع السعيد الجامع أسماء نجباء الصعيد»، «الجامع لأسماء»، «الطالع السعيد لأسماء نجباء الصعيد»، «الجامع أسماء الفضلاء و الرواة بأعلی الصعيد»، اسامی نقل‌شده برای این کتاب هستند. اما محقق کتاب به جهت آنکه در نسخه خطی مورد اعتمادش، نام اول ذکر شده، این نام را برگزیده است .

نویسنده در مقدمه کتاب، «صعید» را مکان تولد و رشد و نمو خود می‌داند و از شدت اشتیاق چند بیت از اشعارش را در وصف سرزمینش ذکر می‌کند. سپس در توضیح علل نگارش کتاب، احیای علوم علما، انتشار فضل فضلا، اظهار نثر و نظم بلغا و شعرا، ذکر مکارم فراموش‌شده کریمان و صلحای صعید را آرزوی خود می‌داند؛ چراکه انسان با کرامت اهلش مورد کرامت قرار می‌گیرد .

نویسنده، مدعی است که مبتکر نگارش کتاب در تاریخ صعید است؛ درحالی‌که پیش از او ابن یوسف عبدالرحمن بن احمد صدفی (متوفی 347ق) و محمد بن عبدالعزیز ادریسی (متوفی 649ق) نیز آثاری در این موضوع نوشته‌اند .

ادفوی، متن اثر را با ذکر مسافت و موقعیت جغرافیایی سرزمین صعید و شهرهای اطراف آن و تفصیل ویژگی‌های آن آغاز کرده است .

از جمله ویژگی‌های کتاب، ارائه اطلاعات مختلفی درباره آداب، رسوم، مذهب، لهجه، ویژگی‌های اخلاقی مردم، کشاورزی و تجارت، ابنیه، بیوت معروف و دانشمندان شهرهای مختلف است؛ ولذا می‌تواند اطلاعات ارزشمندی از سبک زندگی مردم مصر در آن مقطع زمانی به‌دست دهد.

نویسنده، آمارهای مختلفی در کتاب ارائه کرده که ذکر کرسی‌های تدریس در شهرهای قوص، اسوان، اسنا، اقصر، ارمنت، قنا و... - که در مجموع 28 موضع است - از آن جمله می‌باشد؛ البته همان ‌گونه که محقق هم در پاورقی اشاره کرده، تعداد مدرسه‌های ذکر‌شده در کتاب 27 می‌باشد.

وضعیت کتاب

محقق کتاب، در تحقیق و تصحیح اثر، از 275 منبع بهره گرفته که اطلاعات کامل آنها پس از فهرست مطالب، در انتهای کتاب ذکر شده است. وی همچنین ضبط اعلام، اختلاف نسخ، توضیح برخی عبارات و اشعار، معرفی اعلام مبهم کتاب و ارجاعات مفیدی را در پاورقی‌های کتاب ارائه کرده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. تیمور، احمد، «الطالع السعيد»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله المقتبس، المجلد الثالث، شوال 1326، الجزء 10، ص‌601 تا 605.