لفتة الكبد إلی نصیحة الولد

لفتة الكبد إلی نصْحة الولد، تألیف حافظ ابوالفرج عبدالرحمن بن علی بن جوزی (متوفی 597ق)، حاوی وصیت و راهنمایی ابن جوزی نسبت به فرزندش ابوالقاسم علی (متوفی 630ق) است. شرح و تحقیق کتاب به قلم اشرف بن عبدالمقصود بن عبدالرحیم است.

لفتة الكبد إلی نصْحة الولد
پدیدآوران	ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی (نويسنده) ابن عبد الرحيم، اشرف بن عبد المقصود (محقق و شارح)
عنوان‌های دیگر	روائع النصائح و الوصايا لفتة الكبد إلي نصيحة الولد
ناشر	مکتبة الامام البخاري
مکان نشر	مصر - اسماعيليه
سال نشر	مجلد1: 1412ق,
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب مشتمل بر مقدمه محقق، مقدمه مؤلف و هجده فصل است. در هر یک از فصول کتاب با عبارت «بنگر فرزندم» و مانند آن بر حفظ اوقات و غنیمت شمردن لحظات در تحصیل علم و رعایت تقوی تأکید کرده است.

گزارش محتوا

کتاب با مقدمه محقق آغاز شده است. وی در ابتدای مقدمه به آیات و روایات که اهمیت موضوع کتاب را می‎رساند استناد کرده است. استناد به آیه 6 سوره تحریم: «ای کسانی که ایمان آورده‎اید، خود را با خانواده خویش از آتش دوزخ نگاه دارید چنان آتشی که مردم (دل‎سخت کافر) و سنگ (خارا) آتش‎افروز اوست». سپس به روایتی از امام علی(ع) اشاره کرده است: «به خود و خانواده‎تان خیر بیاموزید». البته روایت تتمه‎ای دارد که «و ادبوهم» یعنی آن‎ها را ادب کنید که نیامده است. محقق تعلیم خیر به خود و خانواده را از اساس و پایه‎هایی دانسته که بنای اولین جامعه اسلامی بر آن بنا شده است‎.

سپس به وصیت پیامبر(ص) به فاطمه(س) اشاره کرده است: «ای فاطمه! خود را [با ایمان و عمل صالح] از جهنم نجات بده دست من چیزی نیست که تو را نجات بدهم». پس‎ازآن وصیت آنحضرت به عبدالله بن عباس را متذکر شده و بهره عبدالله بن عباس از این وصیت را بسیار عظیم دانسته به‎گونه‎ای که او را تبدیل به عالم زمانه‎ و شارح قرآن و «ربانی هذه الامة» کرده است‎. در قرآن کریم واژه ربانی وجود دارد. کلمه‎ ربانی، منسوب به رب است که امام‎ علی(ع) می‎‎فرماید: «انا ربانی‎ هذه‎ الامه»؛ و در جای دیگری می‎فرمایند: «عالم ربانی و متعلم علی سبیل النجاة». راغب در مفردات درباره‎ این‎ واژه‎ می‎گوید: ربانی به کسی اطلاق می‎شود‎ که‎ نفسش‎ را‎ با عمل‎ پرورش بدهد و علم را به کمال برساند و درعین‎حال باعث توسعه علم و مسائل علمی بشود‎.

این وصیت امام به عبدالله -که از سوی امامی است که ذکرش گوش‎ها را پر کرده و شایسته است که «واعظ آفاق و مایه افتخار عراق» بر او اطلاق شود- چه بسیار چشمانی را تر و قلب‎هایی را نرم کرده است. فواید آن بسیار عظیم است. غافلون با آن متذکر، جاهلان آگاه و گناهکاران تائب می‎شوند‎.

اشرف عبدالمقصود در ادامه مقدمه، شرح‎حال ابن جوزی و پسرش ابوالقاسم بدرالدین علی بن جوزی را به‎اختصار با ذکر اسم، نسب، مولد، وفات، اساتید و شاگردان و تألیفات هر یک مورد بررسی قرار داده است. در انتهای آن نیز تذکر داده که برخی ابوالقاسم علی را با برادرش اشتباه گرفته‎اند و گمان کرده‎اند که او در واقعه تتار کشته شده درحالی‎که آن‎که در آن واقعه کشته شد برادرش یوسف محی‎الدین است‎.

ابن جوزی مقدمه اثرش را با حمد الهی و ذکر آیه چهلم سوره ابراهیم -که آنحضرت از خداوند درخواست نمود که خود و فرزندانش را برپادارنده نماز قرار بدهد- آغاز کرده است. سپس انگیزه خود از نگارش رساله را این‎گونه توضیح می‎دهد: چون شرف ازدواج و طلب فرزند را دانستم، قرآن را ختم کردم و از خداوند مسئلت نمودم که ده فرزند به من عنایت کند؛ پس خداوند به من پنج پسر و پنج دختر عطا کرد. از دختران دو تن مردند و از پسران نیز چهار تن مردند و تنها ابوالقاسم باقی ماند. پس از خداوند خواستم که او را خلف صالح قرار دهد. سپس در او به استعداد تلاش در طلب علم پی بردم؛ پس این رساله را برای او نوشتم تا او را به پیمودن راه خود در کسب علم تشویق و به پناه بردن به توفیق دهنده متعال راهنمایی کنم. با علم به این‎که کسی را که او توفیق دهد خوار نمی‎شود و کسی را که او ارشاد کند گمراه نمی‎شود‎.

وی رساله خود را با عبارت «بدان ای فرزندم» آغاز کرده می‎نویسد: ای فرزندم بدان که آدمی به عقل از دیگر موجودات متمایز نشده جز برای آنکه به‎مقتضای عقل عمل کند؛ پس عقلت را حاضر کن و فکرت را به کار بگیر و با خودت خلوت کن. با استفاده از برهان، آگاهی پیدا کن که تو مخلوق مکلفی هستی که فرایضی بر تو واجب شده است که باید بجای آوری و دو فرشته، سخن و فکر تو را محاسبه می‎کنند... ‎.

او سپس با لفظ «بدان» باز بر ادای فرایض و اجتناب از محارم تأکید می‎‎کند و سزای تجاوز از حدود الهی را آتش جهنم می‎داند. پس‎ازآن با بدان سوم بر این نکته تأکید می‎کند که نهایت خواسته مجتهدین و تلاشگران، طلب فضائل است؛ لکن فضائل متفاوت است: گروهی از مردم فضائل را زهد در دنیا و گروهی از ایشان اشتغال به تعبد می‎دانند؛ اما در حقیقت فضیلت کامل جمع بین علم و عمل است که اگر حاصل شوند صاحبشان را تا رسیدن به شناخت خالق بالا می‎برند و او را به سمت محبت و خشیت و شوق به او حرکت می‎دهند و مقصد موردنظر همین است‎.

اولین فصل کتاب به موضوع واجبات و فضائل اختصاص دارد. نویسنده اولین موضوعی که تفکر پیرامون آن را لازم دانسته معرفت خداوند با دلیل است. وی قرآن را بزرگ‎ترین دلیل بر صداقت رسول‎الله(ص) دانسته چراکه خلق از آوردن سوره‎ای مانند سوره‎های آن عاجز هستند. آنگاه‎که وجود خالق و صدق رسول(ص) برایش اثبات شد لازم است که هدایت خود را به شرع بسپارد؛ پس اگر این‎گونه عمل نکند دلالت بر خللی در اعتقاد اوست. پس‎ازآن باید وضو، نماز، زکات، حج و دیگر واجبات را بشناسد و عمل کند‎.

ابن جوزی در فصل دوم کتاب با این عبارت که من برخی از سرگذشت خود را برای تو ذکر می‎کنم تا تلاش مرا در پرهیزکاری و علم‎آموزی مشاهده کنی. او البته این‎ها را تدبیر خداوند نسبت به خود می‎داند‎. در بخشی از این فصل می‎نویسد: کودکان به دجله می‎رفتند و بر پل آن تفریح می‎کردند و من که کودک بودم جدا شده و از مردم کناره گرفته و به علم‎آموزی مشغول می‎شدم‎.

موضوع فصل دیگری از کتاب حفظ اوقات و غنیمت شمردن اوقات است. به گفته او پیشینیان فرصت را غنیمت می‎شمردند؛ مثلاً همس بن حسن تمیمی (متوفی 149ق) در هر شبانه‎روز سه بار ختم قرآن می‎کرد‎.

نویسنده در یکی از فصول کتاب برنامه‎ای برای مطالعه و تحصیل علم با توجه به اوقات نماز ارائه می‎‎دهد. او اگرچه در این فصل بر فرایض و حتی بر نوافل تأکید می‎کند اما در آخر تذکر می‎دهد که «همانا علم افضل از همه نوافل است»‎.

ابن جوزی «سرمایه» فرزندش را کتاب می‎داند؛ آن‎هم کتاب‎هایی که خود برایش نوشته است. او تصریح می‎کند که یک‎صد کتاب نوشته است؛ تفسیر کبیر 20 جلد، تاریخ 20 جلد، تهذیب مسند 20 جلد، تعداد مجلدات باقی آثار نیز کمتر از پنج جلد هستند. البته محقق اثر در پاورقی توضیح می‎دهد که آثار ابن جوزی بیش از این‎هاست و ظاهراً تعداد یک‎صد جلد تا زمان نگارش کتاب حاضر است‎.

او در خاتمه کتاب خود را از اولاد خلیفه اول دانسته و از کتاب پدر خود قاسم محمد بن عبدالرحمن بن ابوبکر بن محمد بن ابوبکر «صفة الصفوة» نام برده است. سپس ابراز امیدواری کرده با آن‎که پیشینیانش به تجارت مشغول بودند و غیر از او کسی به کسب علم و دانش نپرداخته است فرزندش به تحصیل علم بپردازد‎.

وضعیت کتاب

شیوه تحقیق رساله عبارت است از:

1. استخراج آیات قرآنی با ذکر آدرس در کنار آیه.
2. استخراج احادیث مرفوعه و بیان صحت یا ضعف آن. اگر احادیث از صحیحین نقل شده به انتساب به آن دو بسنده شده است چراکه از دیدگاه اهل سنت همین انتساب حاکی از صحت است.
3. معرفی اعلام مشهوری که در رساله ذکر شده با ذکر مختصری از شرح‎حال آن‎ها.
4. ذکر عناوین مناسب هر فصل.
5. ذکر تعلیقه و پاورقی بر برخی مواضعی که نیاز به تعلیقه داشته است.
6. ذکر ضبط و شکل احادیث و آثار و اشعار و برخی کلمات رساله‎.

فهارس آیات، احادیث، آثار، اعلام و موضوعات کتاب در انتهای آن ذکر شده است.

در پاورقی‎های کتاب نیز معرفی برخی اعلام، ارجاع به منابع و برخی توضیحات محقق کتاب ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب؛
2. شریعتی، سید صدرالدین، «بررسی واژه تربیت در قرآن و سنت (نقدی بر به‎کارگیری واژه تربیت در معانی دینی)»، پایگاه مجلات تخصصی نور: فصلنامه روانشناسی تربیتی، بهار 1391، شماره 23، صفحه 61 تا 72؛ به آدرس اینترنتی:

http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1122678