الاستيعاب في معرفة الأصحاب
الاستيعاب في معرفة الأصحاب، تألیف ابن عبدالبر، ابوعمر یوسف بن عبدالله بن محمد نمری قرطبی (متوفی ۴۶۳ق) فقیه، محدث، تاریخ‌نگار و ادیب اندلسى است. این اثر از مهم‌ترین منابع و کتب تراجم بشمار می‌رود که با تحقیق علی‌محمد البجاوی منتشر شده است.
| الإستيعاب في معرفة الأصحاب | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله (نویسنده) بجاوي، علي محمد (محقق) |
| ناشر | دار الجيل |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | 1992م , 1412ق |
| چاپ | 1 |
| موضوع | 1.اسلام - سرگذشت‌نامه
2.صحابه - سرگذشت‌نامه 3.صحابه زن - سرگذشت‌نامه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 4 |
| کد کنگره | BP 28/6 /الف2الف5 1300 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب در چهار جلد با مقدمه محقق آغاز شده است. متن اثر شامل مقدمه‌ای از مؤلف است درباره شناخت صحابی، شمار صحابیان، شیوه و سبب تألیف، اهمیت پرداختن به شرح احوال اصحاب و بیان منابع و مراجع. سپس، تاریخ مختصری آمده است در زندگانی رسول اکرم(ص) و همسران آن‌حضرت و سرانجام سه بخش به شرح زیر: بخش نخست درباره صحابه مرد که به نام معروفند؛ بخش دوم درباره صحابه مرد که به کنیه شهرت دارند؛ بخش سوم درباره زنان صحابیکه به نام و کنیه معروفند. اطلاعات هر بخش به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است.
گزارش محتوا
این اثر یکی از قدیمی‌ترین کتاب‌ها در شرح احوال و اصحاب رسول اکرم(ص) است. نویسنده چنان‌که خود نیز یادآور شده، می‌خواسته است با استفاده از مآخذ موجود در این زمینه، اثری جامع و کامل تألیف کند؛ اما کتابش، باآنکه پرمایه‌تر از تألیفات پیشین است، کامل و فراگیر نیست؛ چنان‌که ابن حجر عسقلانی نیز در مقدمه «الإصابة في معرفة الصحابة»، شمار کسانی را که نامشان در الاستيعاب آمده، 3500 دانسته و اظهار نظر کرده است که بسیاری از صحابه در گستره تحقیق قرطبی قرار نگرفته‌اند.[۱]
در الاستيعاب از فضایل و سابقه ایمانی و منزلت و درجات صحابیان به‌اجمال یاد شده است؛ ولی اطلاعاتی که درباره آنان به دست داده شده است به یک میزان نیست. به گفته ابن حجر عسقلانی، ابوبکر بن فتحون در حاشیه خود بر الاستيعاب نام بسیاری دیگر از صحابیان مرد و زن را آورده است.[۲]
در شماره 1855 نام علی(ع) به‌عنوان صحابیپیامبر(ص) ذکر شده است. نویسنده پس از اشاره به اطلاعاتی چون نسب، کنیه و.... درباره آن‌حضرت، چنین می‌نویسد که از سلمان، ابوذر، مقداد، خباب، جابر، ابوسعید خدری و زید بن ارقم نقل شده که علی بن ابی‌طالب(ع) اولین کسی بوده که اسلام آورده است. ابن اسحاق هم گفته است: اولین کسی که به خداوند و رسولش محمد(ص) از مردان ایمان آورد علی بن ابی‌طالب(ع) است.[۳]
مؤلف پس از ذکر اخبار فراوانی که سن علی(ع) را بین ده تا شانزده سالگی متفاوت نوشته‌‌اند. به روایت غدیرخم به نقل از بریده، ابوهریره، جابر، البراء بن عازب و زید بن ارقم اشاره می‌کند که پیامبر(ص) روز غدیر خم فرمودند: «کسی که من مولا و سرپرست او هستم، علی مولای اوست. خداوندا کسی که او را دوست دارد دوست بدار و کسی که او را دشمن می‌دارد دشمن بدار».[۴]
در شماره 4052 بخش زنان صحابه، از فاطمه بنت اسد، مادر امیرالمؤمنین علی(ع) به نیکی یاد شده است. درباره این بانوی بزرگوار از ابن عباس چنین نقل شده است: زمانی‌که فاطمه مادر علی بن ابی‌طالب(ع) رحلت فرمود، رسول‌الله(ص) لباسش را به او پوشاند و در قبر وی خوابید. به آن حضرت گفتند: آنچه درباره وی انجام دادید درباره کسی انجام ندادید، فرمود: کسی پس از ابوطالب به اندازه او به من نیکی نکرد؛ لباسم را به او پوشاندم تا از لباس‌های بهشتی پوشانده شود و در قبر او خوابیدم تا بر او آسان شود.[۵]
شماره 4057 به فاطمه(س)، سيدة نساء العالمين اختصاص یافته است. نویسنده در ابتدا کنیه آن حضرت را «أم‌أبيها» دانسته و اقوال مختلف درباره دختران رسول‌الله(ص) و ترتیب سنی آنها را مورد بررسی قرار داده است. وی در بخشی از مطالب به اخباری که فاطمه(س) و علی(ع) را محبوب‌ترین افراد نزد رسول‌الله(ص) دانسته‌اند، اشاره کرده است. در روایتی از ابراهیم بن سعید جوهری می‌خوانیم: «محبوب‌ترین افراد نزد رسول‌الله(ص) از میان زنان، فاطمه(س) و از میان مردان، علی(ع) بوده است». رحلت فاطمه(س) و اینکه چند روز پس از رسول خدا به آن حضرت ملحق شدند، وصیت آن حضرت به اینکه شبانه دفن شود و اینکه علی(ع) و اسماء او را غسل دادند، از دیگر مطالبی است که نویسنده به آنها پرداخته است.[۶]
وضعیت کتاب
اختلاف نسخ، تصحیحات و ارجاعات محقق در پاورقی صفحات ذکر شده است. آدرس مطالب هر جلد در انتهای آن ذکر شده است.
الاستيعاب پیش از این در حاشیه «الإصابة في تمييز الصحابة» منتشر شده است.[۷] پس از آن در هند مستقلاً چاپ شد، اما در این چاپ ضبط کلمات و اختلاف نسخ ذکر نشد؛ بنابراین نیاز به تحقیقی علمی احساس می‌شد و چاپ حاضر در پاسخ به این نیاز تهیه شده است.[۸]
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب؛
- انصاری خوشابر، مسعود، «فرهنگ آثار ایرانی - اسلامی: معرفی آثار مکتوب از روزگار کهن تا عصر حاضر»، تحت نظر هیئت علمی سید علی آل داود، احمد سمیعی (گیلانی)، رضا سیدحسینی، به سرپرستی احمد سمیعی، تهران، انتشارات سروش، چاپ اول، 1385.