الرخصة في تقبيل اليد

الرخصة في تقبيل اليد، اثر ابوبکر محمد بن ابراهیم مقری(متوفی 381ق) با مقدمه و تحقیق ابوعبدالله محمود بن محمد حداد کتابی است به زبان عربی در یک جلد با موضوع فقه و اخلاق اسلامی. این اثر ششمین شماره از مجموعه کتاب‎های «بلوغ الأماني من الأجزاء و الأمالي» است. نویسنده در این اثر مباحث مربوط به کراهت، عدم جواز و استحباب موارد دست‎بوسی را ذکر کرده و در برخی موارد احکام بوسیدن در غیر موارد دست را نیز آورده است.

‏الرخصة في تقبيل اليد
پدیدآوران	ابن مقري، محمد بن ابراهيم (نويسنده) حداد، محمود بن محمد (مصحح)
ناشر	دار العاصمة
مکان نشر	عربستان - رياض
سال نشر	مجلد1: 1408ق,
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

ساختار

کتاب دارای مقدمه محقق، تقدیمیه، محتوای مطالب در چهار باب اصلی و استدراکات در انتهای اثر است. نویسنده کتاب را در دو بخش اصلی ذکر کرده که بخش اول مقدمه است که در آن به جرح‎وتعدیل روایات هم پرداخته است و بخش دوم صرفاً ذکر مطالب نویسنده است که البته در این بخش هم محمود محمد حداد، در پاورقی‎ها توضیحاتی را ارائه داده است.

گزارش محتوا

محقق کتاب، در تقدیمیه‎ای که بر آن نوشته به معرفی شخصیت ابن مقری و توضیح درباره کتاب پرداخته است. در ابتدای نسخه خطی اثر، نام کتاب این‎گونه ذکر شده؛ «باب الرخصة فی تقبیل الید» ولی نام این اثر به صورت‎های، کتاب تقبیل الید، الرخصة فی تقبیل الید، کتاب الرخصة فی تقبیل الید(عراقی در مغنی) و... ذکر شده است.

راویان کتاب، در سند اول نسخه، از ابن مقری این‎چنین ذکر شده‎اند:

ابومنصور عبدالرزاق بن احمد بن عبدالرحمن خطیب

ابوالقاسم ابراهیم بن منصور بن ابراهیم خباز

ابوالفتح منصور بن حسین بن علی بن قاسم.

نویسنده کتاب را در دو بخش اصلی ذکر کرده است؛ بخش اول به مقدمه اختصاص داده که در آن به جرح‎وتعدیل روایات نیز پرداخته است و بخش دوم صرفاً ذکر مطالب نویسنده است که البته در این بخش هم محمود محمد حداد، در پاورقی‎ها توضیحاتی را دارد.

منذری در مختصرش در سنن درباره تصنیف این اثر به دست ابوبکر مقری نوشته: حافظ ابوبکر اصفهانی معروف به ابن مقری کتاب مختصری را در رخصت در تقبیل دست ذکر کرده است که در آن احادیث و آثار از صحابه و تابعین را ذکر کرده است.

عبدالله بن محمد غماری هم در «إعلام النبيل بجواز التقبيل» روایاتی را از این کتاب ابن مقری ذکر کرده(مثل مطالب صفحه 19 در باب اینکه ابولبابه پس از قبول شدن توبه‎اش دست پیامبر(ص) را بوسید یا انجام همین عمل توسط مرارة بن ربیع و هلال بن امیه. یا مثل مطلب صفحه 30 در باب بوسیدن دست عمر توسط ابوعبیده) که البته محقق این اثر می‎گوید: آن روایات را از وی در این اثر نیافتیم؛ پس یا وی توهم نقل از این کتاب ابن مقری کرده یا نسخه دیگری در دست بوده است.

مصنف در بخش اول کتاب به بحث از کسانی پرداخته که بوسیدن دستشان به‎صورت مطلق مکروه است، در بخش دوم همین بحث را(کراهت بوسیدن دست) به سبب یا عارضی ذکر کرده است، در سومین بخش به بحث از استحباب تقبیل ید با شروطش پرداخته است، در بخش چهارم استحباب بوسیدن در غیر دست و شرایط آن را بیان کرده است؛ و در بخش پنجم درباره بوسیدن غیر انسان را بیان کرده است. البته نویسنده در این کتاب، روایات را تهذیب نکرده و در برخی موارد مباحث دیگری غیر از بوسیدن دست را آورده مثل ذکر بوسیدن پا و صورت و... در شماره‎های 14، 21، 22، 26، 28 و 29 از بخش باب الرخصة فی تقبیل الید. او همچنین روایات ضعیف و گاهی واهی مانند شماره 21 را هم ذکر کرده است که شاید منظورش از این کار، ذکر همه روایات بوده باشد نه صرفاً روایاتی که ثابت شده. او همچنین بحثش را به‎صورت جامع مطرح نکرده و برخی روایاتی که استادش ابن اعرابی در کتابش «القبل و المعانقة و المصافحة» ذکر کرده را جا انداخته و ذکر نکرده است. نظم و ترتیبی در ذکر روایات ارائه نشده است و در برخی موارد مانند احادیث شماره‎های 6 و 9 و 20 در حدیث عبدالقیس یا شماره‎های 10 و 16 در حدیث سفیان ثوری، 7 و 18 و 19 در انس و 13 و 15 در علی و عباس با تکرار روایت مواجه می‎شویم.

شأن دست‎بوسی از امور شرعی است و اصل در این‎گونه امور حذر و منع است مگر اینکه دلیلی ثابت کند که منعی وجود ندارد؛ و به همین دلیل است که از پیامبر خدا پرسیده شد «احدنا یلقی صابحه اینحنی له... أ یلتزمه... أ یصافحه...»؛ یعنی وقتی یکی از ما دیگری را دید می‎تواند او را در بر بکشد و ببوسدش؟ ... گوئی که در ذهن سؤال‎کننده تصویری از منع بوده است.

در بخشی از مطالب کتاب(حدیث‎های 7 و 8) می‎خوانیم: «حدثنا ابویعلی قال نا محمد بن مرزوق قال نا محمد بن عبدالله الانصای قال نا ابی عن جمیلة ام ولد انس بن مالک قالت: کان ثابت اذا اتی انساً، قال یا جاریة هاتی طیبا امسه بیدی فان ثابتا اذا جاء لم یرضی حتی یقبل یدی». ابوعلی به سندی که به جمیله کنیز(ام ولد) انس بن مالک می‎رسد روایت می‎کند: جمیله می‎گفت هنگامی‎که ثابت به انس می‎رسید می‎گفت ای جاریه! بیا و دستان من را بمال و ثابت هنگامی‎که می‎آمد به مالیدن رضایت نمی‎داد و دستم را می‎بوسید.

«حدثنا محمد بن محمد بن بدر الباهلی بمصر قال نا محمد بن الوزیر الدمشقی قال نا مروان بن محمد قال نا ابوعبدالملک القاری قال سمعت یحیی بن الحارث یقول: قال لنا واثلة بن الاسقع: ترون کفی هذه بایعت بها رسول الله(ص) قال: و قلت ناولنی یدک فناولینها فاخذتها فقبّلها». محمد بن بدر باهلی با سندی که به یحیی بن حارث می‎رسد نقل کرده که واثلة بن اسقع به آن‎ها گفته این همان دستی است که با آن با رسول خدا(ص) بیعت کرده‎ام. یحیی می‎گوید به او گفتم دستت را به من بده. وقتی دستش را آورد آن را گرفته و بوسیدم.

وضعیت کتاب

این اثر ششمین شماره از مجموعه کتاب‎های بلوغ الأماني من الأجزاء و الأمالي است کتاب یک نسخه خطی دارد که فوائد اللیث بن سعد و کتاب التقبیل بخشی از آن هستند. التقبیل شش برگه دارد. صفحات 50 تا 52 کتاب حاوی رونوشت تصاویر نسخه خطی آن است.

از جمله کارهای تحقیقی مصنف مقابله نسخه خطی با کتاب‎های رجال و حدیث و تصحیح تصحیف واقع در نسخه بوده است. وی همچنین او در تخریج آثار و قضاوت درباره آن‎ها از حیث ثبوت یا رد حدیث نیز کوشیده است. این امور در پاورقی کتاب ذکر شده است.

فهرست مطالب و سایر فهارس فنی شامل (فهرست مقدمه، آیات قرآنی، احادیث، فوائد، ابواب، رجال و کتب) در انتهای اثر ذکر شده است. همچنین استدراکات کتاب پس از موارد ذکر شده در آخر کتاب آمده است.

منبع مقاله

مقدمه و متن کتاب.