المهذب

المهذب تألیف قاضى سعد‌الدين ابوالقاسم عبدالعزيز بن نحرير بن براج طرابلسى، معروف به قاضى ابن براج (م 481 ق).

المهذب
پدیدآوران	موسسه سیدالشهداء (گردآورنده) ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر (نویسنده) سبحانی تبریزی، جعفر (مقدمه نويس)
ناشر	جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1406 ق
چاپ	1
موضوع	فقه جعفری - قرن 5ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏‎‏BP‎‏ ‎‏181‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏ق‎‏2‎‏م‎‏9
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

جايگاه آن

كتاب المهذب از مشهورترين و مبسوطترين كتب فقهى استدلالى قدماى از فقهاى اماميه مى‌باشد.

اين كتاب كه يك دورۀ فقه كامل استدلالى از كتاب طهارت تا آخر ديات مى‌باشد حاصل تحقيقات عميق و ابتكارات مؤلف است كه پس از سى سال قضاوت و بكار گرفتن عملى اين مباحث تدوين شده است.

صاحب مستدركات اعيان الشيعه در اين رابطه مى‌نويسد: «فكم فرق بين كتاب فقهي يؤلف في زوايا المدرسة من غير ممارسة عملية للقضاء و كتاب ألف بعد الممارسة لها أو خلالها، و لأجل ذلك يعتبر الكتاب الحاضر المهذب من محاسن عصره».

اگر چه مؤلف گنجينه‌هايى از كتاب‌هاى فقهى همچون «المقرب في الفقه»، «المعالم في الفروع»، «المنهاج في الفروع»، «المعتمد في الفقه»، «شرح جمل العلم و العمل» و «جواهر الفقه» از خود برجاى گذاشته است.

اما متأسفانه امروزه فقط سه كتاب «المهذب»، «جواهر الفقه» و «شرح جمل العلم و العمل» در دسترس ما هست.

اين سه كتاب از ابتداى نگارش در كتب فقهى مفصل و مبسوط مورد استناد و اعتماد واقع شده‌اند و فقهاى عظام توجه خاصى به آنان مبذول داشته‌اند كه در اين بين كتاب المهذب به دليل روش استدلاليش جايگاه ويژه‌اى را داراست.

تاريخ تأليف

از زمان آغاز تأليف المهذب، اطلاع دقيقى در تراجم موجود نيست ولى با توجه به عبارتى كه در كتاب اجارۀ آن ذكر شده است، مؤلف در سال 467 مشغول نگارش كتاب اجاره بوده است. «آجرتك هذه الدار في شهر رمضان أو كان في مثل هذه السنة و هي سنة سبع و ستين و أربع مائة».

با توجه به اين كه كتاب «المهذب» پس از اتمام نگارش «جواهر الفقه» تدوين شده است، زيرا در كتاب طهارت در صفحۀ 23 جلد اول آن در بحث اين گونه آمده است: و قد أشرنا إلى الوجه القوي لذلك في كتابنا الموسوم ب «جواهر الفقه». و از طرفى در همين بحث در كتاب «جواهر الفقه» پس از نام شيخ طوسى عبارت رحمة‌اللّه‌عليه آورده شده است بنابراین هر دو كتاب پس از سال 460 تأليف شده‌اند.

از جمع‌بندى موارد فوق مى‌توان نتيجه گرفت كه «المهذب» بين سال‌هاى 462 تا 470 تأليف شده است بنابر آنچه گفته شد آنچه در «الذريعة» به نقل از پايان نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى از كتاب مهذب مهذب آمده است كه: ان المصنف فرغ منه في سنة 467.

و هم‌چنين در پايان جلد 2 كتاب موجود آمده است كه: قد كتب هذا الكتاب مصنفه في سنة سبع و ستين و أربع مائة (467) صحيح نمى‌باشد،.زيرا مصنف در اين سال در حال تأليف كتاب اجاره بوده است و هنوز مباحث زيادى تا آخر جلد دوم تأليف نشده بوده است.

تاريخ انتشار

كتاب موجود در سال 1406ق و بوسيلۀ مؤسسۀ نشر اسلامى تابع جامعۀ مدرسين در قم چاپ شده است. گروه تصحيح و مقابلۀ جلد اول آقايان: سيد‌‎احمد قدوسى، سيد‌‎محمد كمارى، شيخ محمد على مظاهرى بوده و گروه حواشى و تعليقه‌ها سيد‌‎على جاويدان، سيد‌‎محمد كاهانى و سيد‌‎على اصغر موسوى بوده‌اند.

گروه تحقيق جلد دوم آقايان: شيخ احمد خدائى، شيخ ابراهيم بهادرى، شيخ حسین امينى، سيد‌‎محمد على رجائى و شيخ محمدرضائى بوده‌اند. بعد از تحقيق اين بزرگواران، علامه سيد‌‎عبدالرسول جهرمى شيرازى مسئوليت تحقيق متن جلد دوم و حواشى بر آن و استخراج مصادر و منابع را به عهده داشته است.

نسخه‌ها

در الذريعه چهار نسخه از المهذب ذكر شده است كه در كتابخانۀ رضويه، كتابخانۀ سيد‌‎حجت‌الاسلام در اصفهان، كتابخانۀ آخوند ملا محمدحسین بن قاسم قمشه‌اى و كتابخانۀ شيخ محمد سماوى وجود دارد كه دو نسخۀ اخير ناقص مى‌باشند.

نسخه‌هاى مورد اعتماد در چاپ كتاب موجود، 8 نسخه است كه در جلد اول به صورت تلفيقى از آنان استفاده شده است و از نسخۀ خاصى به عنوان نسخۀ اصلى استفاده نشده است. امّا در جلد دوم، نسخۀ اصلى كه با رمز «الف» مشخص شده است نسخۀ كتابخانۀ رضويه است كه در سال 651ق نوشته شده است.

1. نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى به شمارۀ 388/2598 كه نسخۀ بسيار نفيس و قديمى است. اين نسخه از كتاب اجاره تا آخر كتاب مى‌باشد. اين نسخه به خط ابوطالب على بن محمد بن على است.
2. نسخۀ كتابخانۀ آیت‌الله سيد‌‎حسين بروجردى (م 1381 ق) كه در سال 1348ق استنساخ شده است و نسخۀ تصحيح شده، خوش خط و كاملى است و در جلد دوم با رمز «ب» مشخص شده است.
3. نسخۀ موجود در كتاب‌هاى علامه سيد‌‎آقا حسین خادمى اصفهانى كه نسخۀ خوب و تصحيح نشده‌اى است و در جلد دوم با رمز «خ» مشخص شده است.
4. نسخۀ موجود در كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى كه از كتاب طهارت تا زكات است.
5. نسخۀ قديمى مخزن كتابخانۀ دانشگاه تهران كه از كتاب طهارت تا آخر ابواب صلاة است.
6. نسخۀ كتابخانۀ شيخ على اصغر مرواريد كه در سال 1241ق تصحيح شده است.
7. نسخۀ كتابخانۀ دار القرآن الكريم آیت‌الله گلپايگانى كه از اول اجاره تا آخر كتاب مى‌باشد.
8. نسخۀ موجود در كتاب‌هاى حاج سيد‌‎مصطفى خوانسارى كه از كتاب طهارت تا كتاب زكات مى‌باشد.

تقسيم‌بندى مطالب

مباحث كتاب هم‌چنانكه در اولين فصل كتاب آمده است به دو قسمت كلى تقسيم مى‌شود.

يك قسمت شرعياتى كه مورد ابتلاى عمومى است و قسمت ديگر شرعياتى كه مورد ابتلاى عمومى نيست.

در قسمت مورد ابتلاى عام، مؤلف 5 بخش را ذكر مى‌كند كه عبارتند از صلاة، حقوق اموال، صوم، حج و جهاد.

اما در قسمتى كه مورد ابتلاى عمومى نيست مؤلف توضيحى نداده و فقط با عبارت غير از موارد پنج‌گانه به اين قسمت اشاره كرده است. سپس مؤلف با بيان اين مقدمه كه نماز مقدم بر تمام موارد پنج‌گانه است و چون نماز بدون طهارت صحيح نيست از كتاب طهارت آغاز مى‌كند.

در بحث حقوق اموال در صفحۀ 157 جلد اول مؤلف اين گونه مى‌نويسد: حقوق الأموال التي ذكرنا في أوّل الكتاب انها من العبادات يحتاج في بيان أحكامها إلى أشياء و هي الزكاة و الخمس و أحكام الأرضين و الجزية و الغنائم و الأنفال و نحن نبين أحكام كل واحد منها في باب مفرد بعون اللّه و توفيقه.

اگر چه بطور طبيعى پس از كتاب جهاد بايد موارد پنج‌گانه (قسمت اول) تمام مى‌شد امّا در پايان كتاب حج اين گونه آمده است: تم الجزء الأول من المهذب بحمد اللّه و منّه و يتلوه الجزء الثاني في كتاب الجهاد إن شاء اللّه.

از نكاتى كه در تقسيم‌بندى مباحث كتاب قابل توجه است اين كه كتاب جهاد كه معمولا در ذيل كتاب امر به معروف و نهى از منكر آورده مى‌شود در اين كتاب به صورت مستقل و در دو مبحث جداگانه مطرح شده است.

از ديگر نكات قابل توجه اين كه مبحثى تحت عنوان كتاب «الطب و الاستشفاء بالبر و فعل الخير» در كتاب مطرح شده است كه در آن به ذكر احاديثى در رابطه با شفاء از طريق انجام كارهاى خير پرداخته شده است.

نظريات جديد

حضور مؤلف در صحنۀ مسائل اجتماعى و شغل قضاوت باعث شده است كه كتاب المهذب پر از نظريات جديد و ابتكارات مؤلف در مباحث فقهى و اجتماعى باشد كه در كمتر كتاب فقهى در آن زمان ديده مى‌شود.

از اين نظريات جديد وجوب نماز جمعه و نماز عيدين و هم‌چنين وجوب اذان و اقامه در نماز جماعت براى مردان است. وى با اجتماع شرايط وجوب نماز جمعه خريد و فروش را حرام مى‌داند.

در باب خمس، ميزان خمس را پس از اخراج حق سلطان بيان نموده و مى‌نويسد: أما الغلات و الأرباح و المكاسب ففيها الخمس كما ذكرناه بعد إخراج حق السلطان و قوت الرجل لنفسه و عياله على الاقتصاد في ذلك.

توجه وى به جهاد و جنگ به عنوان يك نياز اجتماعى در جوامع اسلامى باعث شده كه در بحث صلاة مطارده بطور مفصل و مبسوط، احكام نماز در حال جنگ، هجوم و فرار از جنگ را بيان نمايد.

توجه وى به وضع معيشتى مردم و وظيفۀ دولت باعث مى‌شود كه وى نماز قضاء را در وقتى كه كسى مشغول به تحصيل درآمد در حد يك زندگى متوسط است، صحيح نداند و هم‌چنين در مورد گرفتن اجرت مؤذن اين گونه فتوى دهد: لا يجوز أخذ الأجرة على ذلك انّما ان يكون من بيت المال.

در بحث امر به معروف و نهى از منكر در باب اقامۀ حدود اين گونه مى‌نويسد: إذا استخلف السلطان الجائر إنسانا من المسلمين و جعل إليه إقامة الحدود جاز أن يقيمها بعد أن يعتقد أنه من قبل الإمام العادل في ذلك و أنّه يفعل ذلك بإذنه لا بإذن السلطان الجائر و يجب على المؤمنين مساعدته و تمكينه من ذلك و معاضدته عليه.

ويژگى‌ها

از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب توجه مؤلف به مباحث اجتماعى كتاب و تبين مفصل و مبسوط اين مباحث نظير: جهاد، اقامۀ حدود، نماز جمعه، قضاوت، امر به معروف و نهى از منكر مى‌باشد. حتى در باب خمس، خمس را پس از اخراج حق سلطان واجب دانسته كه توجه وى را به مباحث مربوط به ماليات‌هاى حكومتى و نظائر آن مى‌رساند.

وى در باب جهاد در مورد وظيفۀ فرماندهان و مجاهدان قبل از جنگ و حين جنگ امان دادن، اسير گرفتن، اشيايى كه مى‌توان غنيمت گرفت، قتال با اهل بغى، بصورت مبسوط مباحث آن را حدود 36 صفحه بيان نموده است.

از ديگر خصوصيات، توجه مؤلف به مباحث عرفانى و اخلاقى عبادات و ارادت وى به ائمۀ معصومين عليهم‌السلام است بطورى كه در مبحث نماز شب از صفحۀ 134 تا 142 به بحث در نماز شب و ادعيۀ آن مى‌پردازد و هم‌چنين كتابى را به عنوان كتاب «الزيارات» مطرح نموده كه در آن به نحوۀ زيارت پيامبر اكرم(ص) و ائمۀ معصومين(ع) و حضرت زهرا(س) بطور مفصل پرداخته است.

وى از اولين فقهايى است كه مباحث مربوط به علم نجوم مثل دايرۀ هندیه و نظائر آن را در كتاب خود مطرح نموده است و در مورد تشخيص وقت زوال و ظهر شرعى مى‌فرمايد: أمكن أن يعرفه بالدائرة الهندیة، و صفة ذلك أن يقصد لها أرضا مستوية البسيطة يدير فيها دائرة معتدلة و يأخذ عودا معتدلا.

گفتار بزرگان

بحار الأنوار: كتاب المهذب و كتاب الكامل و كتاب جواهر الفقه للشيخ الحسن المنهاج عبدالعزيز بن البراج، و كتب الشيخ الجليل ابن البراج كمؤلفها في غاية الاعتبار.

مستدركات أعيان الشيعة: فالكتاب حصيلة ممارسة فقهية و مزاولة طويلة شغلت عمر المؤلف مدة لا يستهان بها...فكم فرق بين كتاب فقهى يؤلف في زوايا المدرسة من غير ممارسة عملية للقضاء و كتاب ألف بعد الممارسة لها أو خلالها و لأجل ذلك يعتبر الكتاب الحاضر المهذب من محاسن عصره. (مستدركات أعيان الشيعة ج 1، ص87</ref>

و در جاى ديگر از مستدركات أعيان الشيعة به نقل از بعضى از شاگردان محقق ثانى مى‌گويد: و منهم الشيخ عبدالعزيز بن البراج صنف كتبا نفيسا منها، المهذب، الكامل، الموجز، الاشراق و الجواهر.

أمل الآمل: كان فاضلا عالما محققا فقيها عابدا، له كتب منها المهذب الكامل، الإشراق الموجز و المهذب.

منابع مقاله

- الذريعة294/23، 295، ج 283/11

- أعيان الشيعة 18/8

- مستدركات أعيان الشيعة 86/1 و 87 و 90

- أمل الآمل ج 149/2، 152

- معالم العلماء 80

- طبقات أعلام الشيعة 107/2

- رياض العلماء 141/3

- روضات الجنات202/4

- بحار الأنوار 20/1 و 38

- ريحانة الأدب 408/7

- فوائد رضويه 234

- الكنى و الألقاب 224/1

- لؤلؤ البحرين 331

- مفاخر الإسلام 396/3