میراث اسلامی ایران

میراث اسلامی ایران مشتمل بر مجموعه بزرگی از رساله‌های کوچک خطی در موضوعات مختلف، در بین سال‌های‌ 1373‌ تا‌ 1378 در طول 6 سال‌ به کوشش رسول جعفریان گردآوری و منتشر شده است. نویسنده در مقدمه کتاب هدف خود را نشر رساله‌های چاپ‌نشده در زمینه اسلام و ایران دانسته است.

میراث اسلامی ایران
پدیدآوران	جعفریان، رسول (نویسنده)
ناشر	کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله العظمي مرعشي نجفي(ره)
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	مجلد1: 1373ش
چاپ	1
موضوع	اسلام - مقاله‎ها و خطابه‎ها نسخه‎هاي خطي - مقاله‌ها و خطابه‌ها
زبان	فارسی عربی
تعداد جلد	10
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏10‎‏ ‎‏/‎‏ج‎‏7‎‏م‎‏9‎‏ ‎‏1300
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

مجموعاً‌ در‌ این ده جلد (دفتر) 223 عنوان رساله (گرچه در مقدمه مجلد 10، گردآورنده‌ تعداد‌ آن‌ را 221 عنوان و در فهرست انتهای جلد دهم 222 ذکر کرده است) به چاپ رسیده‌ است که از این 223 عنوان، 204 عنوان‌ رساله خطی و 18 عنوان‌ فهرست کتابخانه‌های کوچک و کتاب‌شناسی و معرفی نسخه است. یک‌ مقاله‌ نیز در مجلد دوم از مرحوم عبدالعزیز طباطبایی درباره شخصیت علمی و مشایخ شیخ طوسی به‌ چاپ‌ رسیده است

شیوه ارائه رسالات به‌این‌ترتیب است که در ابتدا‌ در‌ بخشی که‌ عنوان «درآمد» دارد، مصحح شرحی درباره مؤلف رساله، موضوع و محتویات آن نگاشته است و نسخه یا نسخه‌های مورد استفاده خود را نیز معرفی کرده است. البته ظاهراً در‌ چاپ‌ این مجموعه نسبت به‌ موضوع اخیر حساسیت زیادی وجود نداشته است، زیرا در برخی از رسالات مصحح محترم هیچ اطلاعی از ویژگی‌های نسخه‌ خطی‌‌ مورد استفاده، تاریخ کتابت، محل‌ نگهداری‌ و شماره آن به دست‌ نمی‌دهد

گزارش محتوا

نویسنده در مقدمه کتاب هدف از نشر این مجموعه را نشر رساله‌های فارسی دانسته است؛ اما به دلیل نقش محوری زبان عربی در فرهنگ اسلامی کشور ما ایران چند رساله‌ عربی‌ نیز‌ در هر دفتر تصحیح و چاپ شده است که‌ تعداد‌ آن‌ها از مجموع 204 رساله چاپ‌ شده 47 رساله است و بقیه رسایل فارسی‌ هستند‌. در میان فهرست‌ها نیز فهرست‌ دانشکده‌ پزشکی علامه‌ طباطبایی‌ دانشگاه‌ شیراز به‌ عربی نگاشته شده است ‌(دفتر‌ اول) که با توجه به اینکه فهرست یک‌ کتابخانه در ایران است‌ بهتر‌ می‌بود به فارسی برگردانده می‌شد

هر دفتر‌ در این مجموعه ده‌جلدی‌ به‌ یکی از «عالمان فرهیخته‌ و کتاب‌دوست‌«ایرانی‌ تقدیم شده است، که از آن جمله‌اند: آیت‌الله‌ مرعشی‌ نجفی(ره)؛ 2. شیخ آقابزرگ تهرانی؛‌3.سید‌ احمد‌ صفایی خوانساری مؤلف‌ کشف‌ الاستار عن وجه‌ الکتب‌ و الاسفار‌؛ 4.سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی؛ 5.محمدتقی دانش‌پژوه و..

به‌ لحاظ‌ موضوعی‌ رسایل منتشر شده از تنوع نسبی برخوردارند‌. گرچه‌ با‌ وجود‌ این‌ تنوع‌ از رسایلی در موضوعات تاریخ علوم پایه و پزشکی در این مجموعه اثری نیست. عمدتاًً رساله‌های چاپ شده‌ فارسی در موضوع تاریخ و سفرنامه هستند. اما به‌هرحال در مجموع‌‌ این 10 جلد رسایلی با موضوعات فقه، کلام، ادبیات، سیاست، جامعه‌شناسی، اصول فقه، عقاید، تفسیر، عرفان و رجال وجود دارد

به نظر می‌آید هنگامی‌که یک محقق نسخه‌ای را می‌خواند که به همت مصحح محترمی به چاپ رسیده است‌، این‌ حق را دارد که‌‌ از‌ مشخصات نسخه‌شناسی آن آگاهی یابد، به‌ویژه اگر آن را مرجع‌ پژوهش‌های بعدی قرار دهد. به‌ویژه برخی رسایل بسیار باارزش و قابل‌توجه در این مجموعه به چاپ رسیده‌اند که بر خواننده روشن‌‌ نیست‌ آیا نسخه شخصی مصحح متن بوده یا دریکی از کتابخانه‌های‌ عمومی یا شخصی نگهداری می‌شود. برای نمونه می‌توان نسخه‌های‌ زیر را در نظر گرفت: «حرکات مأمورین خارجه در جنوب ایران‌» به‌ تصحیح آقای‌‌ رسول جعفریان (جلد 3)؛ «احکام اهل ذمه»به کوشش ابوالحسن مطلبی (جلد 3)؛ «رساله پهلویات و رباعیات» از شیخ‌ علی‌نقی کمره‌ای به کوشش‌ دکتر ابوالقاسم سری (جلد8)؛ سیاحت‌نامه‌ یک‌ وقایع‌نگار‌ روس در ایران» و «فتح قلعه گوگ‌ تپه» به کوشش محمد گلبن (جلد9) و «گزارش سرخس» به کوشش‌ محمد ‌‌گلبن‌ (جلد 10)؛ که در این رساله آخر مصحح محترم تعداد صفحات و سطور و اندازه نسخه‌ را‌ هم نگاشته‌اند اما مرجع آن بر خواننده مشخص نیست

گرچه عموماً رساله‌های چاپ شده از‌ نسخ خطی انتخاب شده‌اند که قبلاً به چاپ نرسیده‌اند و همین ارزش این مجموعه‌ را دوچندان‌ می‌کند، اما‌ برخی‌ رسایل نیز پیش‌ازاین چاپ شده‌اند یا حتی مصحح‌ متن به‌صراحت در مقدمه رساله آورده که رساله را از روی متن چاپی‌ آن گزیده و در اینجا به چاپ می‌رساند‌؛ مانند«دوازده‌ امام در فصل‌ الخطاب» (جلد 4) که بخشی از کتاب چاپی فصل‌الخطاب است و یا «متن فارسی نزهة الزاهد» به کوشش رسول جعفریان (جلد 6) که‌ بخشی از کتاب نزهةالزاهد است‌ که‌ مصحح محترم این رساله آن را به چاپ رسانیده است

نویسنده در مقدمه دفتر دوم توضیح داده‌اند که «تصحیح‌ خوب، به پاورقی‌ فراوان‌ نیست» و این مسئله در بررسی رسایل‌ چاپ شده به‌خوبی ‌ ‌نمایان است که یکدستی در ارائه توضیحات برای‌ رسایل وجود ندارد. بسیاری از رساله‌های چاپ شده تنها توضیحاتی در‌ حد‌ آوردن نام سوره و شماره آیه قرآنی دارند، برخی از رساله‌ها توضیحات و یادداشت‌های بسیار مفیدی در پاورقی دارند و برخی نیز مانند رساله «صد و یک سخن منظوم عادل» به کوشش جویا‌ جهانبخش‌ که‌ در آن بسیاری از کلمات‌ فارسی‌ حرکت‌گذاری‌ شده‌اند که عجیب است دفاتری از این مجموعه در یک بخش به‌ شکل موضوعی تدوین شده‌اند که کاری بسیار شایسته‌ است‌، برای‌‌ مثال دفتر پنجم که هشت رساله نخست آن سفرنامه‌ هستند‌ و از این تعداد پنج رساله سفرنامه مکه است و یک رساله درباره کاروانسراهای دوره‌ صفویه به کوشش استاد ایرج افشار است‌. در‌ مجموعه‌ سفرنامه‌های‌ حج آخرین آن‌ها سفرنامه حج رسول جعفریان است که‌ برای مقایسه‌ شیوه سفر در زمان قاجاریه با عصر حاضر قابل‌ملاحظه است

دفتر ششم این اثر نیز مشتمل بر سی رساله کوچک و بزرگ از میراث فارسی و عربی است. در نخستین بخش، شماری از رسایل اعتقادی شیعه آمده که ازنظر تاریخ تطور دیدگاه‌های شیعه اهمیت فراوانی دارند: 1. رساله «المعتمد من مذهب الشیعة الامامیة» تألیف شیخ سدیدالدین محمود بن علی حمصی رازی؛ 2. «رسالة فی العقیدة» تألیف محقق حلی؛ 3. رساله عقیده تألیف شهید اول

معرفی نسخه‌های خطی مجموعه‌های کوچک و شخصی از بخش‌های قابل‌توجه و به‌یادماندنی‌ این‌ مجموعه‌ است، به‌ویژه‌ فهرستی که از نسخه‌های خطی 40 مجموعه کوچک در دفتر پنجم‌ استاد‌ ایرج‌ افشار‌ نگاشته‌اند

از مسائل قابل ذکر این مجموعه سلسله خاطرات امین‌الشرع‌ خویی برادر کوچک‌تر‌ میرزا‌ یحیی امام‌جمعه خوی است که از دفتر هشتم تا دفتر دهم در چهار‌ بخش‌ به‌ چاپ رسید. این رساله برای‌ آشنایی با مسائل آذربایجان در عصر مشروطه بسیار مفید‌ است‌. به‌طورکلی باید گفت این مجموعه بسیار نفیس و باارزش‌ توانست تعداد قابل ملاحظه‌ای رساله کوچک‌ و بزرگ خطی فارسی و عربی را که‌ البته‌ دسترسی به‌ آن‌ها‌ برای‌ همه دانش‌پژوهان میسر نیست‌ در اختیار علاقه‌مندان به آن‌ها قرار دهد

وضعیت کتاب

در سه مجلد نخست علاوه بر‌ فهرست‌ اجمالی مطالب، یک‌ فهرست تفصیلی نیز‌ درج‌ شده‌ است‌ که‌ پیداست، متولیان انتشار‌ این‌‌ مجموعه خود، متوجه زائد بودن آن شده‌اند و از مجلد چهارم فهرست‌ تفصیلی حذف شده است در پایان جلد دهم فهرست کل ده جلد منتشر شده‌ است‌. در این‌ فهرست ابتدا نام رساله، سپس نام مؤلف و پس‌ازآن‌ نام‌ مصحح ذکر شده است

در تصحیح رساله‌ها معمولاً از یک نسخه استفاده شده و کمتر شیوه مقابله نسخ‌ به‌‌کاررفته‌ است. گاهی مصحح در مقدمه‌ نسخه‌های دیگر موجود را معرفی کرده است، اما در تصحیح‌ خود‌ از آن‌ها یاری نگرفته است. تنها نسخه‌ای که به شکل عکسی چاپ‌ شده‌ «کتابچه کلام‌الله‌ و کتب کتابخانه آستان قدس رضوی» از سال 1272ش است که به‌ کوشش دکتر‌ سید‌ محمود‌ مرعشی نجفی در دفتر هشتم به چاپ‌ رسیده است. طبیعی است که‌ در‌ چنین مجموعه بزرگی اغلاط چاپی راه یابد که البته می‌توانست کمتر از این باشد

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. اصیلی، سوسن، «نگاهی به مجموعه میراث اسلامی ایران»، پایگاه مجلات تخصصی نور: کتاب ماه کلیات، شهريور و مهر 1382، شماره 69 و 70، صفحه 162 تا 169.
3. زندیه، حسن، میراث اسلامی ایران (دفتر ششم تا دهم)، پایگاه مجلات تخصصی نور: کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، مرداد 1386، شماره 111، صفحه 38 تا 43.