عارف اسفراینی، اسماعیل بن قربانعلی
ملااسماعيل اسفراينى رويينى(-1288ق) معروف به عارف بجنوردى، از عالمان و دانشمندان شيعى دوران قاجار است. از زندگى اين دانشمند گران مايه اطلاع چندان زيادى در دست نيست.
| نام | عارف اسفراینی، اسماعیل بن قربانعلی |
|---|---|
| نام‌های دیگر | |
| نام پدر | |
| متولد | |
| محل تولد | |
| رحلت | 1288 ق |
| اساتید | |
| برخی آثار | انوار العرفان |
| کد مؤلف | AUTHORCODE01776AUTHORCODE |
خاندان عارف
از تحقيقاتى كه درباره اسفراين (موطن عارف) و دانشمندان آن سرزمين، توسط برخى از محققان صورت پذيرفته است، چنين بر مى‌آيد كه بين سال‌هاى 1222 و 1220 قمرى در عهد قاجار و مقارن با سلطنت فتح على شاه، دو تن از ملّاهاى وجه‌آباد شهريارى به نام‌هاى ملّا قربان على و ملّا صفر على به اسفراين آمده، نخست در روستاى أتيمز رحل اقامت مى‌افكنند. ملّا صفر على براى سكونت دائمى خود، روستاى سرخ قلعه «سرخ چشمه» در دره اردغان بيدواز را انتخاب كرده، و ملّا قربان على ساكن روستاى روئين مى‌شود.
ملّا قربان على داراى چهار پسر و يك دختر به نام‌هاى ملّا اسماعيل، ملّا عبدالمجيد، ملّا عبدالرحيم، رضا سرّ العيان و حاجيه بى‌بى خانم بوده است.
ملا اسماعيل يكى از شاگردان ممتاز مرحوم حاج ملا هادى سبزوارى است. وى جامع معقول و منقول بود. عارف بجنوردى، ايّامى كه حكيم سبزوارى در مشهد تدريس مى‌كرد، مدّت چند سال به درس او حاضر شده است.
سؤالات ملّا اسماعيل عارف از حكيم، مفصل‌ترين سؤال‌ها است و حكيم نيز به اين مسائل، مفصل جواب داده است. ملّا اسماعيل مدّتى در مشهد و مدّتى در بجنورد اقامت داشت.حكيم سبزوارى، او را شاگرد خطاب نمى‌كند. فقط در يك جا از او به «قرة عينى» تعبير نموده است و به او اهميت زيادى داده و مورد توجه حكيم بوده است.
ملّا اسماعيل به چند لقب شهرت يافته است. گاه او را اسفراينى خوانده‌اند، از آن رو كه ساكن اسفراين بوده است، كه بهترين شاهد بر اين شهرت، كلام خود عارف در آغاز اين رساله (انوار العرفان) است. او به روئينى نيز اشتهار داشته، به اين علت كه خاستگاه اصلى‌اش روستاى روئين از توابع اسفراين بوده است، همان روستایى كه پدرش، ملّا قربان على آن جا را براى سكونت برگزيد. او به لقب بجنوردى نيز خوانده شده است، به علت مجاورت اسفراين با بجنورد و فراگيرى نام بجنورد بر مناطقى از شهر اسفراين، و شايد اين عنوان، بيش از ديگر عناوين، در شهرت ملّا اسماعيل تأثير داشته است.
عارف هم‌چنين به لقب ميان‌آبادى نيز شهرت داشته است، زيرا «ميان‌آباد» نام محله مركزى شهر اسفراين بوده است. با توجه به همين مطلب است كه سيدنا الاستاد در آغاز مكاتبه ملّا اسماعيل ميان‌آبادى با مرحوم سبزوارى چنين آورده‌اند: «ميان‌آباد، مركز اسفراين است و از ملّا اسماعيل به ملّا اسماعيل اسفراينى نيز تعبير كرده‌اند»
آغا بزرگ تهرانى، گرچه در بر شمردن علماى قرن سيزدهم، دو عنوان ملّا اسماعيل بجنوردى و شيخ اسماعيل ميان آبادى را مستقل از يكديگر ذكر كرده و اولى را با تعبير «عالم بارع» و دومى را با عبارت «عالم فاضل» ستوده است»؛ ولى اين تعدد در عنوان نمى‌تواند حاكى از تعدد شخصيت آنان بوده، به گونه‌اى كه ملّا اسماعيل ميان‌آبادى شخصى غير از ملّا اسماعيل بجنوردى باشد.
جايگاه علمى
ملّا اسماعيل، عارف بجنوردى بى‌شك از بزرگ‌ترين شاگردان فيلسوف اعظم، ملّا هادى سبزوارى است.
آثار
- اسرار العرفان في بيان حقيقة الايمان
- انوار العرفان
- مكاتبات با حاج ملّا هادى سبزوارى
وفات
عارف در زمان فوت پدر، شصت ساله بوده است، بنابراین بايد متولد سال 1188 قمرى باشد. وى با اختلاف چهل سال پس از مرگ پدر، به سال 1289 دار فانى را وداع كرده است.بنابراین در زمان فوت، 102 سال عمر داشته كه پس از مرگ، او را در مسجد جامع قديم اسفراين دفن كردند.