دستور الوزارة
دستور الوزاره تألیف محمود بن محمد بن حسين اصفهانى متوفى قرن ششم يا هفتم قمرى است. وى اين كتاب را به زبان فارسى براى عميدالدين ابونصر اسعد ابرزى كه وزيرى دانشمند و مسلط به زبان عربى و فارسى بوده، تهيه و تنظيم كرده است تا آن را در امر وزارت و مملكت‌دارى، چراغ راه باشد. نویسنده مطالب كتاب را با حكايات اخلاقى و اندرزى و معمولاً مربوط به زندگانى امرا، خلفا، وزيران و دستياران مملكتى همراه كرده، تا از حكايات خوش فرجام به نيكى تحريص شوند و از قصص بد سر انجام عبرت گيرند و تنبه يابند.
| دستور الوزارة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | انزابی نژاد، رضا (مصحح) اصفهانی، محمود بن محمد (نویسنده) |
| ناشر | امير کبير |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1364 ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | اندرز نامهها - متون قدیمی تا قرن 14
نثر فارسی - قرن 6ق. وزیران - کشورهای اسلامی کشور داری - متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | JC 49 /الف6د5 |
ساختار
كتاب با پيشگفتارى از رضا انزابى‌نژاد آغاز شده است. بعد از آن مقدمه‌اى از مؤلف و در ادامه اصل كتاب در 10 باب تنظيم شده است.
گزارش محتوا
اين اثر همانند بسيارى از نمونه‌ها و نظاير خود، عمدتاًً جنبه اخلاقى و تهذيبى دارد و براى تلطيف خلق و خوى امير و وزير و درباريان به ذكر احوال پيامبر اسلام و اصحاب و ياران و حسنين پرداخته و نيز از نوادر حكايات خلفا استشهاد مى‌كند و از اين جهت كتاب بيش از آنچه به سنخ کتاب‌هاى تاريخى نزدیک شود به طراز كتب اخلاقى و پندنامه‌ها مطرز مى‌گردد.
استشهاد فراوان از آيات قرآن و اخبار و احاديث پيامبر و صحابه، و اشعار فارسى به ويژه نظامى و عربى مخصوصاً جاحظ، متنبى، ابونواس، نشان از آگاهى مؤلف به علوم دينى و ادبى و تاريخى حكايت دارد و از اين حيث، مانند بسيارى كتب از اين دست نظير تحفه الملوك، آثار الوزراء عقيلى، جوامع الحكايات، سياست‌نامه است.
آخر باب دهم كتاب ناتمام مانده است و بدون اشاره به نام كاتب و تاريخ كتابت با اين جمله: «شريف و وضيع...» تمام مى‌شود.
به وضوح و صراحت نمى‌توان تاريخ تألیف دستور الوزاره را تعيين كرد ليكن از روى قراين و امارات مى‌توان تخمين زد كه كتاب بين سالهاى 595 تا 610 هجرى تدوين يافته يا قسمتى از آن قبل از 595 و ابوابى بعد از اين تاريخ تدوين شده است در هر صورت تاريخ تدوين از 610 فراتر نمى‌رود.
با توجه به اين‌كه مؤلف در خدمت اتابك سعد زنگى بوده و بخشى از كتاب دستور الوزاره را به ذكر مناقب او و وزيرش عميدالدين اسعد ابزرى اختصاص است و با در نظر گرفتن اين‌كه کرمان در سال 599ق ضميمه فارس و جز قلمرو حكومت اتابكان فارس شده است چنين استنباط مى‌شود كه تدوين كتاب مقارن با اين تاريخ باشد.
مطالب ابواب كتاب به اختصار عبارت است از:
- سبب تألیف كتاب و شيوه رتبه و ذكر حال مصنف
- ذكر كمال فضل و فضايل ملك الوزراء و شمايل و لطايف خصايل وى.
- درباره فقير و محتاج بودن پادشاه جهانگشا به وزير صاحب راى خود.
- در ذكر بزرگان از وزراست كه در عقل كامل و در عدل شامل و صاحب اخلاق و كرامت بوده‌اند.
- در فضل خلفا و اقبال ايشان بر اختيار وزراى با فضيلت و همچنين درباره اخبار و اشعارشان است.
- در ذكر فضايل ملوك و اخبار و اشعار ايشان كه در متن روزگار جاويد و هميشگى باقى مانده‌اند.
- در بيدارى وزير در خدمت شاه، و مراعات اوقاتش در حال سخط و رضاست.
- درباره هديه دادن و آنچه كه شايسته پادشاه است.
- در اين است كه فضايل را بايست نشر داد و رذائل را محصور كرد.
- در اوصاف حميده است كه وزراى گذشته به طريق آن به خدمت ملوك رسيده‌اند.
متن كتاب بسيار ادبى است و از اصطلاحات و لغات مشكلى استفاده شده است كه مى‌توان گفت فهم مطالب آن براى خوانندگان بدون آشنايى با امثال اين كتاب، بسيار دشوار خواهد بود.
وضعيت كتاب
نيمى از كتاب را تعليقات ابواب كتاب دربر گرفته است. در اين تعليقات كه به تعداد ابواب كتاب است به شرح و توضيح مختصر درباره آيات و اسامى و اصطلاحات هر باب پرداخته شده است.
فهارس لغات و تركيبات، اشخاص و اقوام، جايها، ديگر نامها، آيات قرآن، احاديث و امثال، ابيات عربى، در انتهاى آن آمده عبارت است.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب