مسافرت نامه کرمان و بلوچستان
«مسافرت نامه کرمان و بلوچستان»، تألیف عبدالحسن ميرزا فرمانفرما به زبان فارسى شرح حال مسافرت سه ماهى وى است كه فرمانفرما در زمان حكومت بر کرمان، به بخش‌هايى از کرمان و بلوچستان داشته است. اين سفرنامه اطلاعات مبسوط و مفيدى از بلوچستان و کرمان دوره قاجار به خوانندگان خود مى‌دهد. مسافرتنامه وى تنها شرح مسير سفر و گزارش جاهاى ديده شده نيست؛ بلكه افزون بر بخش‌هاى جغرافيايى مبسوط و شرح راه‌هاى و منازل و اسامى آبادى‌ها، گذرگاه‌ها، طايفه‌ها، محصولات، سرشمار نفوس خانوارها، نام كدخدايان و كلانتراها و ريش سفيدان و مباشران است كه به دقت تمام دنبال هر بخش از سفر آورده شده است. كار مهم ديگرى كه ايشان براى تكميل مسافرتنامه كرده است تا اطلاعات مربوط به بلوچستان كم و كسر نداشته باشد، الحاق مباحث جغرافيايى خاص براى ناحيه رودبار و بشاگرد است، منطقه‌اى كه ديدار آن جا نصيب عبدالحسين ميرزا نشد؛ ولى دستور داده كه كيفيت جغرافيايى و محيطى و ديوانى آن سرزمين تقريبا نامكشوف را برایش گردآورى كنند به منظور آن كه به مسافرتنامه خود بيافزايد.
| مسافرت نامه کرمان و بلوچستان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | فرمانفرما، عبدالحسین میرزا (نویسنده) افشار، ایرج (محقق) |
| ناشر | اساطير |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1383 ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-331-214-3 |
| موضوع | سفر نامههای ایرانی
سیستان و بلوچستان - سیر و سیاحت فرمان فرما، عبدالحسین میرزا، 1236 - 1318 - سفرها - ایران - سیستان و بلوچستان فرمان فرما، عبدالحسین میرزا، 1236 - 1318 - سفرها - ایران - کرمان (استان) کرمان (استان) - سیر و سیاحت |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DSR 1474 /ف4م5 |
ساختار
كتاب داراى يك مقدمه از محقق(ايرج افشار)، چهار مسافرتنامه از بخش‌هاى مختلف کرمان و بلوچستان و فهرست منابع و ماخذ مى‌باشد. گزارشات اين مسافرت نامه به صوت روز شمار از 21 جمادى الثانيه تا 25 رمضان 1311ق مى‌باشد.
گزارش محتوا
مقدمه كتاب اطلاعات مختصرى درباره كتاب و مؤلف در اختيار قرار مى‌دهد. بخش اول كتاب به شرح سفر در مناطقى از کرمان و نرماشير مى‌پردازد كه از روز دوشنبه 15 جمادى‌الثانيه 1311ق آغاز شده است. مؤلف در اين بخش دليل خود را از اين سفر سركشى و نظم بخشيدن به امر اين مناطق ذكر كرده است و شرح مقدمات سفر و همراهان را با نام ايشان متذكر شده است. از جمله مناطقى كه به آنها اشاره شده است؛ عبارتند از: زريسف، حميدآباد، ماهان، راين، اباريق، دارزين، بيدران، بم، نرماشير و عزيزآباد... مى‌باشد.
در پايان اين بخش به جغرافياى بلوچستان نيز اشاره شده است؛ همانند فهرج، گهرپشت، چانب، قصرقند، تيس و چهابهار،....
در بخش دوم شرح سفر ادامه پيدا كرده و به مناطقى؛ همانند: بمپور، كوچهگردان، چاه ملكى، چيل نادر، جنگل،... پرداخته شده است. در پايان بخش دوم نيز به جغرافياى رودبار و بشاگرد اشاره شده است.
در بخش سوم مسافرت نامه شرح سفر به سه منطقه بيژن آباد، سنگ سفيد، دوسارى مى‌باشد. جغرافياى جبال بارز و جيرفت نيز در اين بخش ذكر شده است.
در بخش پايانى شرح سفر به مناطقى؛ همانند: هشين، جيرفت، دشتكوچ، سغدر، مسكون، مرغك، تهرود، پايبنه... مى‌باشد.
ويژگى‌ها
از مطالعه كتاب بدست مى‌آيد كه عبدالحسين ميرزا در سفر بلوچستان، دو گروه به همراه داشته است، دست‌هاى نظامى، كه مركب بوده‌اند از يازده سرتيپ، سرهنگ، ياور، سلطان، تعداد دويست و هشتاد و يك سرباز و سواره و جماز سوار از فوج‌هاى مختلف و مقاديرى تفنگ و فشنگ و توپ ته‌پر. دسته ديگر شخصى، كه عبارت بودند از؛ هفده نفر كه معاشران و نديمان او بودند؛ از جمله يك طبيب و يك اديب براى خوش صحبتى و نديمى به همراه صد نفر سواره ملتزم به ركاب و جمع تعداد شتر و اسب و قاطر بالغ بر يك هزار بوده كه هفتصد نفر از آنها شتر بوده است.
در اين سفر هنگام وارد شدن به هر آبادى گروهى ه جهت استقبال مراسمى را به جا مى‌آورده و خوانين و ضابطان و رعايا از اطراف آن آبادى براى ديدن حاكم مى‌آمده‌اند. مخصوصا زن‌ها براى ديدن حاكم بى‌تابى عجيبى نشان مى‌داده‌اند.
از تفننات اين سفر شكار بود كه تعداد دويست و شصت آهو، توسط او همراهانش در اين سفر كشته مى‌شوند.
بخشى از مطالب كتاب به مسائل نظامى اختصاص دارد؛ مانند توصيف قلعه‌هاى بم، بمپور، فهرج، نصرت اباد و وضع خزاين اسلحه قلعه بم به جزئيات و معرفى محلهايى كه عبور دادن توپ از آن جا موانع دارد.
از خصائص اين سفرنامه ضبط و ثبت اطلاعات محلى است؛ مانند اينكه كجا معدن هست، چه كسانى اباب حرف، صنايع، اعيان و علما هر آبادى معتبر بوده‌اند، مقدار آب و نوع محصول و تعداد قنوات و وضع كشت و طرزگاوبندى و تعداد جمعيت آن مكان‌ها چه بوده است. نام گياهان بيابانى كه چارپايان مى‌خورند و درختان ميوه از قبيل هلوى كاردى، پستى و بلندى راه‌ها و بيابانه؛ مانند وضع ريگ از دقايق مسطورات اين مسافرتنامه است.
نكته قابل توجه در اين سفر همراهى سرپرسى سايكس است كه در هيمن ايام كه فرمانفرما در بلوچستان بود، به سير و سفر آنجا پرداخته است و در تمام مراحل سفر فرمانفرما مواظب بود كه اتفاقى براى او نيفتد. در اين سفر شخصى هندى به نام شيخ محى‌الدين هندى از موظفين دولت انگلستان نيز همراه آنان بوده است.
نمونه‌اى از رفتار عبدالحسين ميرزا با رعيت در مورد ماليات ندادن اهالى بشاگرد مى‌نويسد: «وليكن احكام مبنى بر نويد و تهديد سابقا و لاحقا به كدخدا و كلانتر و عموم ريش سفيدان بشاگرد نوشته‌ام... كه چندى تامل كنند...؛ ولى مقصودم تخويف و تهديد آنها است و حتى الامكان اسباب خرابى و تفريق رعيت را البته فراه نخواهد كرد و مدارا خواهم نمود». يا «چون در محمد آباد نان براى افراد اردو به موقع آماده نشده بود، قصد داشتم كه محمد قاسم خان سرهنگ و كيم خان سرتيپ را تنبيه كنم».
وضعیت کتاب
كتاب داراى توضيحاتى برخى از اسامى اماكن مطابق با عصر حاضر مى‌باشد كه توسط محقق انجام شده است. همچنينى كتاب داراى نقشه و عكس‌هايى از اين سفر مى‌باشد. قسمت فهرست‌ها دربرگيرنده فهرست مآخذ دست اول براى بلوچستان، فهرست نام‌هاى اشخاص، نام‌هاى جغرافيايى، نام‌ها طايفه‌ها و نسبت‌ها، اصطلاحات، مدنيات، گياهان، درختان بومى و بيابانى است.