مرآة الكتب
مرآة الكتب، اثر على بن موسى بن محمدشفيع، معروف به ثقةالاسلام تبريزى با تحقيق محمدعلى حائرى، تراجم علماى اماميه و آثار ايشان مى‌باشد كه بعد از عصر شيخ طوسى تا زمان مؤلف زندگى مى‌كرده‌اند.
| مرآة الکتب | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ثقة الاسلام تبریزی، علی بن موسی (نویسنده)
صدرایی خویی، علی (محقق) حائری، محمد علی (محقق) |
| ناشر | کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی(ره) ج: 1 |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1414 ق |
| چاپ | 1 |
| موضوع | شیعه - سرگذشت‌نامه و کتابشناسی
شیعه - کتابشناسی نویسندگان شیعه - سرگذشت‌نامه و کتابشناسی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 7 |
| کد کنگره | Z 7835 /الف5ث7 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
كتاب به زبان عربى و در اوايل قرن چهاردهم قمرى نوشته شده است.
سبب تأليف كتاب، خلأيى است كه نویسنده در آثار گذشتگان و مرتب نبودن آنها بر اساس علم فهرست احساس نموده است[۱]
كتاب حاضر، يكى از آثار مفيد تاريخى عربى است كه در كتاب‌شناسى كتب شيعه، تدوين گرديده است[۲]
ساختار
كتاب با دو مقدمه از آقايان سيد محمود مرعشى نجفى و محقق و مقدمه مفصلى از مؤلف آغاز و مطالب كه به ترتيب حروف الفبا تنظيم شده، در دو مقصد، در پنج جلد سامان يافته است.
نویسنده در ذكر اسامى كتب، به‌خلاف كتب لغت، حروف اول آنها را مورد لحاظ قرار داده است؛ چه آن حروف، جزء حروف اصلى باشند يا حرف زايد. سپس مؤلف و فنى كه وى در آن مهارت داشته و اينكه كتاب به زبان عربى يا غير عربى است را ذكر نموده است. چنانچه درباره زبان كتاب چيزى نگفته باشد در غالب موارد زبان آن عربى است...
هدف نویسنده آن بوده كه در خلال معرفى كتاب‌ها، به عصر مؤلف، تاريخ وفات وى و گوشه‌هايى از زندگى او، در ذيل كتاب مشهور يا اولين كتابى كه از او ذكر مى‌گردد، اشاره كند و اگر كتاب ديگرى از همان نویسنده معرفى شد، به همان توضيح اوليه، ارجاع داده شده است[۳]
با توجه به اينكه بسيارى از مؤلفات علما، داراى اسم خاصى نيست - مثل رساله‌هايى كه در مسائل متنوع، نگاشته شده‌اند - و نيز برخى از آنان، داراى حواشى و شروحى بر نوشته‌هاى ديگران هستند، نویسنده در اين موارد، هركدام كه داراى اسم بوده را در باب مربوط به همان اسم قرار داده و شروح و حواشى را در ذيل اصل آن، معرفى كرده است و اگر احيانا آن شرح يا حاشيه خود اسم جداگانه‌اى داشته، آن را در باب خود، بدون تفصيل ذكر كرده و به تفصيل قبلى، ارجاع داده است[۴]
وى رساله‌هاى بدون نام را نيز تحت عنوان فنى كه آن رساله پيرامون آن نوشته شده، جاى داده است؛ مثلاًكل رساله‌هايى را كه درباره احكام فرعيه نوشته شده در ذيل عنوان «الفقه» به ترتيب حروف آورده است؛ چنان‌كه رساله‌هاى مربوط به حج را تحت عنوان «الحج» و به همين ترتيب در عناوين «الزكاة»، «الصلاة»، «الصوم»، «الضمان» و... به ترتيب حروف الفبا، تنظيم كرده است[۵]
گزارش محتوا
در مقدمه آقاى مرعشى، به اهميت اثر حاضر اشاره گرديده است[۶]
در مقدمه محقق، ضمن ذكر زندگى‌نامه نویسنده و توضيح نكاتى پيرامون اثر وى، به تقسيم‌بندى زير، در مورد كتبى كه درباره تراجم علما تدوين گرديده، پرداخته شده است:
- تراجمى كه شامل جميع اصناف علما و اعيان مى‌باشد، مانند: «وفيات الأعيان» ابن خلكان، «سير أعلام النبلاء» ذهبى، «الوافي بالوفيات» صفدى و «المنهل الصافي» اتابكى.
- كتبى كه احوال طبقه خاصى مانند ادبا، شعرا، اطبا، لغويين و نحات را منعكس مى‌كند.
- كتبى كه در احوال علماى مذهب خاصى تأليف گرديده است، مانند: «طبقات الشافعية»، «طبقات المالكية»، «أعيان الشيعة» و «طبقات أعلام الشيعة».
در اين مقدمه، از آثارى كه علماى شيعه در اين زمينه، پس از شيخ طوسى تدوين نموده‌اند نيز نام برده شده است كه برخى از آنها، عبارتند از: «الفهرست» شيخ منتجب‌الدين على بن بابويه رازى، «معالم العلماء» ابن شهرآشوب مازندرانى، «أمل الآمل» شيخ محمد بن حسن حر عاملى، «الدرجات الرفيعة» سيد على‌خان مدنى شيرازى، «رياض العلماء و حياض الفضلاء» عبدالله اصفهانى معروف به افندى، «روضات الجنات» علامه سيد محمدباقر خوانسارى اصفهانى، «الكنى و الألقاب» شيخ عباس قمى و..[۷]
مقدمه نویسنده در پنج فصل زير و يك خاتمه، تنظيم شده است:
در فصل اول، به اين نكته اشاره گرديده است كه در عصر صحابه، تدوين كتب معمول نبوده و حتى به دليل برخى ملاحظات، از آن ممانعت به عمل مى‌آمده است[۸]
پيرامون اين مطلب، نویسنده به نقل از كتاب «كشف الظنون»، به اختلاف موجود در مورد اولين كسى كه اقدام به تأليف كتاب نمود، پرداخته و اقوال مختلف را، نقل كرده است كه عبدالملك بن عبدالعزيز بن جريح بصرى (متوفى 155ق)، ابوالنضر سعيد بن ابى‌عربوبه (متوفى 156ق)، ربيع بن صبيح (متوفى 160ق) و ابومحمد رامهرمزى از جمله افراد مورد اختلاف، مى‌باشند[۹]
در فصل دوم، اين نكته بيان گرديده است كه اكثر كتب علماى ما، موجود نبوده و بسيارى از آنها در طول زمان از بين رفته‌اند[۱۰]
نویسنده در فصل سوم و چهارم، به‌صورت مختصر، شيوه كار خود و متفاوت بودن شيوه آن با شيوه كتب لغت را بيان نموده است[۱۱]
در فصل پنجم، تعدادى از كتب رجالى، نام برده شده است كه در وقت تأليف اين كتاب حاضر بوده و نویسنده پس از تدوين بيشتر مطالب آن، به آنها وقوف پيدا كرده است كه برخى از آنها، عبارتند از: «إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات» شيخ حر عاملى، «إجازة السيد عبدالله بن السيد نورالدين بن السيد نعمةالله الجزائري»، «أمل الآمل في علماء جبل عامل» شيخ حر عاملى، «بحار الأنوار» مجلسى، «خلاصة الأثر في أعيان القرن الحادي عشر» محمد بن فضل‌الله، «خلاصة الأقوال في علم الرجال» آيت‌الله حسن بن يوسف بن مطهر حلى و..[۱۲]
در خاتمه، نكاتى پيرامون اقدامات مؤلف در تدوين اين اثر، بيان گرديده است[۱۳]
مقصد نخست، در تراجم علماى اماميه‌اى است كه مؤلفات آنها در مقصد دوم ذكر مى‌شود. برخى از اين علما، عبارتند از: مير آصف قزوينى صاحب «شرح خطبة الهمام»؛ مولى آقا بن عابدين بن رمضان معروف به فاضل دربندى؛ شيخ ابراهيم بن ابراهيم بن فخرالدين عاملى بازورى صاحب ديوان شعر صغير و كتاب رحلة المسافر؛ جمال‌الدين ابوسعيد بن الفرحان؛ ابوطالب استرآبادى و...
مقصد دوم، پيرامون ذكر اسماء كتب مى‌باشد. نام برخى از اين كتب، عبارت است از: «آثار الأبرار و أنوار الأخبار»، اثر سيد ابوالخير داعى ابن الرضا بن محمد علوى حسنى؛ «الآثارالدينية»، اثر شيخ ابوالحسن عبدالجبار بن احمد بن ابومطيع و..[۱۴]
وضعيت كتاب
فهرست موضوعات هر جلد، در انتهاى همان جلد آمده است.
در پاورقى‌ها بيشتر به ذكر منابع پرداخته شده است.
پانويس
- ↑ ر.ک: مقدمه محقق، ج1، ص11
- ↑ ر.ک: مقدمه مرعشى، ج1، ص5
- ↑ ر.ک: مقدمه نویسنده، ج1، ص59
- ↑ ر.ک: همان، ص60
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: مقدمه مرعشى، ج1، ص5
- ↑ ر.ک: مقدمه محقق، ج1، ص7
- ↑ ر.ک: مقدمه نویسنده، ج1، ص18
- ↑ ر.ک: همان، ص19
- ↑ ر.ک: همان، ص55
- ↑ ر.ک: همان، ص59-61
- ↑ ر.ک: همان، ص62
- ↑ ر.ک: خاتمه، ج1، ص68-73
- ↑ ر.ک: همان، ج3، ص272
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.