جواهر الفرائض

جواهر الفرائض، مشهور به «الفرائض النصيرية»، از آثار خواجه نصیرالدین طوسی (طوس 579-‌653ش، بغداد) به زبان عربی است. نویسنده در این کتاب که تنها اثر فقهی اوست، مسائل و احکام ارث و وصیت را بررسی و مثال‌های گویایی برای توضیح مباحث آورده و قواعد و اصولی را برای استخراج و تعیین سهم الارث مشخص کرده است.

جواهر الفرائض
پدیدآوران	نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (نویسنده) موسسه فقه الثقلين الثقافيه (محقق)
ناشر	فقه الثقلين
مکان نشر	ايران - قم
چاپ	1
شابک	‎978-600-5280-14-2
موضوع	فقه جعفری - قرن 7ق.
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏210‎‏ ‎‏/‎‏ن‎‏6‎‏ج‎‏9*

گفتنی است که این اثر را «مؤسّسة فقه الثقلين الثقافية» تصحیح و با افزودن مقدمه‌ای عالمانه منتشر کرده، ولی مؤسّسه فرهنگی مذکور متأسفانه نام مصحح یا مصححان محترم را مشخص نکرده است.

ساختار

کتاب حاضر از مقدمه مصحح و مقدمه نویسنده و متن اصلی (شامل دو قسم و یک ضمیمه) تشکیل شده است.

روش نویسنده در این اثر، فقهی و اجتهادی است و کوشیده تا مباحثش را با ذکر مثال‌های گوناگون روش سازد و قواعدی کلی و راهگشا را برای فهم و استخراج حکم مسائل جزئی عرضه کند و شوق پژوهشگران را برای تحقیق و بررسی مسائل برانگیزد.

گزارش محتوا

مصحح (یا مصححان) گمنام «قسم إحياء التراث الفقهي‏ لمؤسّسة فقه الثقلين الثقافية»، در مقدمه تحقیق – که در تاریخ جمادی‌الثانی سال 1432ق، در قم نوشته شده - ‌چنین آورده است: «اثر حاضر، کتاب جواهر الفرائض است که برخی آن را «الفرائض النصيرية» نامیده‌اند و آن رساله مختصری است که در زمینه اصول علم فرائض و مواریث جامع است و به نظر می‌رسد که تنها کتاب خواجه نصیر در موضوع فقه است و در همین رساله، محقق طوسی از کتاب «التحرير» استادش معین‌الدین سالم بن بدران مصری در باب ذوالقرابات الأربع یاد می‌کند و مثالی می‌آورد که او مطرح کرده است... و آنچه امتیاز این رساله از سایر کتاب‌های تألیف‌شده در این فنّ، بشمار می‌رود، تأسیس اصولی از علم فرائض است؛ به‌طوری‌که خواننده حافظ ضابط به‌راحتی می‌تواند به تفریع و تفصیل و حلّ آشکارترین مشکلات در باب حساب الفرائض و تقسیم ترکه بر ورثه بپردازد و همین از مهم‌ترین موضوعات در علم فرائض است. افزون بر آنکه نویسنده، آن را در نهایت ایجاز نوشته و مثال‌های گوناگون در ابواب ارث و مسائل فرعی آورده است و به همین جهات تحقیق و چاپ این اثر را برگزیدیم...» .

مصحح، مباحث متعددی را درباره زندگی خواجه نصیرالدین طوسی مطرح کرده است، مانند منزلت او در دوران مغول، خدمات علمی او، حکمت و اخلاق در نظر او، خصوصیات علمی و اخلاقی او، آثار او در زمینه حکمت عملی، نظریات او، اولاد و وفات وی. سپس به معرفی کتاب حاضر و روش خودش در تحقیق آن پرداخته و تصاویری از صفحات اول و آخر نسخه‌های خطی مورد استفاده را آورده است .

نویسنده، در مقدمه‌اش که زمان و مکان و سایر مشخصات نگارشش معلوم نیست، نوشته است: «... اینها اصول و جملاتی از علم الفرائض (ارث از نظر فقهی) است و آنچه به آن متعلق است، مانند تعلق عوارض که به ترتیب ابواب منظم شده و بدون تکرار و اطناب به‌صورتی که حافظ ضابط به‌راحتی بتواند فروعش را به دست آورد و برای زرنگ و هوشیار تفصیلش آشکار گردد و آن دو قسم است: اول در فقه المواريث و مسائل و احکام مرتبط به آن و دوم در کیفیت تفکیک سهام ارث همراه با تصحیح مسئله...».

برای آشنایی با نمونه‌هایی گویا از محتوا، روش و زبان و ادبیات کتاب حاضر، ‌می‌توان به موارد ذیل توجه کرد:

باب اوّل از فنّ اوّل، از قسم اوّل: در مراتب وراث و ترتیب وارثان. انسان به‌وسیله دو امر ارث می‌برد: نسب و سبب؛ البته تا زمانی که مانعی باعث منع از ارث نشود و موانع را بیان خواهیم کرد. فصل: در انساب و مراتب آن: نسب در اینجا، اتّصال انسان به دیگری است؛ به‌خاطر اینکه یکی از آن دو در ولادت به دیگری می‌رسد یا هر دوی آنها به انسان دیگری می‌رسند به‌صورت شرعی.

نسب‌داران سه طبقه هستند:

1. طبقه اول: در این طبقه دو صنف ارث می‌برند:

   الف)- پدر و مادر، که در مقام آن دو غیر از آن دو قرار نمی‌گیرد؛

   ب)- فرزندان، که اولاد آنان هرچه پایین بروند در مقام آنان قرار می‌گیرند، درصورتی‌که آنان در هیچ موضعی موجود نباشند و معیار در آنان مساوات در انتساب به میت است؛ پس یک نفر از طبقه بالاتر – از طبقات ارث - ‌هرچند مؤنث باشد، مانع از ارث بردن همه افراد طبقه پایین‌تر می‌شود و همچنین است حکم در اولاد برادر و عمو و دایی؛ منظور این است که معیار در آنان این است که نسبتشان به پدرانشان که جانشین آنان می‌شوند از نظر قرب و بعد مساوات باشد.

2. طبقه دوم: در آن دو صنف است:

   الف)- جدها و جده‌ها، هرچند که بالا بروند؛

   ب)- برادران و خواهران و اولادشان هرگاه خود آنان موجود نباشند و... .

وصیت، بر هر مسلمانی واجب است و آن بر تقسیم میراث، مقدم است و وصیت‌کننده حق ندارد که به‌وسیله وصیت در بیشتر از ثلث مالش تصرف کند؛ پس اگر چنین کرد، تصرّف به اندازه ثلث قبول است و در بیشتر از آن، موقوف و مشروط به اجازه ورثه بعد از مرگ او است و همچنین آنان نمی‌توانند از آن وصیت برگردند و همچنین وصیت‌کننده نمی‌تواند به نفع مخالف اعتقادی‌اش وصیت کند، مگر آنکه از ارحامش باشد که در این صورت جایز است هرچند کراهت دارد. آنچه به آن وصیت شده، اگر چیز معینی یا سهمی از مال باشد، از آن جدا می‌گردد و باقی بر ورثه تقسیم می‌شود و اگر به‌مانند بهره برخی از ورثه باشد، مثل سهامشان، به سهام جمیع ورثه، اضافه و بر مبلغ تقسیم می‌شود؛ پس اگر با زیادت یا نقصان باشد، با حساب استخراج می‌گردد .

وضعیت کتاب

برای کتاب حاضر، در آغاز کتاب فهرست اجمالی مطالب و در پایان آن به ترتیب، فهرست منابع و فهرست تفصیلی مطالب فراهم شده، ولی متأسفانه فهرست‌های فنی (آیات، روایات، اعلام، اصطلاحات و...) آماده نشده است.

در پاورقی‌ها، نسخه‌بدل‌های نسخه حاضر مشخص شده و همچنین توضیحاتی برای برخی از مباحث ذکر گردیده است.

برای تصحیح اثر حاضر از منابع معتبر و متعددی (79 منبع) به زبان فارسی و عربی استفاده شده است.

نویسنده برای تسهیل فهم مطالب پیچیده ارث و طبقات آن و چگونگی ارث‌بری، از نمودار نیز بهره برده است .

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.