جنبش حسنیان
جنبش حسنيان؛ ماهيت فكرى و تكاپوى سياسى تأليف محمدحسن الهى‌زاده، از جمله آثار فارسى در موضوع تاريخ اسلام است. كتاب حاضر، در واقع پايان‌نامه دوره دكترى مؤلف است كه در سال 1383ق در دانشكده علوم انسانى دانشگاه تربيت مدرس تهران، به راهنمايى دكتر صادق آئينه‌وند و مشاوره دكتر غلامحسين زرگرى‌نژاد و دكتر حسین مفتخرى تحرير يافته است.[۱]آنچه در كتاب حاضر مورد توجه و سؤال است چرايى و چگونگى قيام‌هاى حسنيان و علل و عوامل مخالفت آن‌ها با حكومت عبّاسى با عنايت به مشخصه‌هاى فكرى و سياسى قيام‌هاى مذكور و نتايج و پيامدهاى آن است.[۲]
| جنبش حسنیان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | الهی زاده، محمدحسن (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | ماهیت فکری و تکاپوهای سیاسی ماهیت فکری و تکاپوی سیاسی |
| ناشر | شيعه شناسی |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1385 ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-95558-7-0 |
| موضوع | امویان - تاریخ - جنبشها و قیامها شیعه - جنبشها و قیامها |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DS 38/5 /الف7ج9 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
كتاب حاضر مشتمل بر دو مقدمه از ناشر و مؤلف و چهار فصل است كه به ترتيب عبارت است از: 1. كليات تحقيق؛ 2. ماهيت فكرى جنبش حسنيان؛ 3. تكاپوهاى سياسى جنبش؛ 4. آثار. در آخر نيز نتيجه‌گيرى انجام شده است.
در اين پژوهش، گردآورى اطلاعات از طريق يادداشت‌بردارى با استفاده از مآخذ و اسناد و مدارك، اعم از منابع متقدّم (كتب، نامه‌ها و...)، تحقيقات (كتب، مقالات) و پايگاه‌هاى اطلاع‌رسانى صورت گرفته است. مراحل گردآورى اطلاعات در مقدمه كتاب شرح شده است.[۳]
پژوهش حاضر پژوهشى بنيادى- نظرى است و با صبغه تاريخى خود، بر نقد بيرونى و درونى داده‌ها اتكا دارد؛ با نقد بيرونى، درستى داده‌ها، و با نقد درونى، ارزش داده‌ها (دقت و اعتبار آن‌ها) سنجيده مى‌شود[۴]
گزارش محتوا
از آنجا كه پژوهش حاضر به بررسى «فعالیت‌های سياسى حسنيان در عصر عبّاسى» اختصاص دارد و اين بررسى صرفاً به فعالیت‌های سياسى عبداللّه محض و پسرانش محمّد نفس زكيّه و ابراهيم قتيل باخمرى و يحيى صاحب ديلم و ادريس و نواده دخترى‌اش حسین بن على (صاحب فخ) محدود مى‌شود، مؤلف در ابتدا، بحثى كلى درباره نحوه مناسبات حسنيان- به‌طور اعم- با خلفاى اموى و سابقه فعاليت سياسى آنان و نيز مطالبى درباره مواضع و مناسباتشان در قبال حكومت عبّاسى مطرح كرده است.[۵]
در فصل اول كتاب پس از بيان مقدمه، تعريف مسئله، سؤالات تحقيق، سابقه و ضرورت تحقيق و روش انجام آن، اصطلاحات جنبش، حسنيان، عبّاسيان و اهل‌بيت(ع) مورد بررسى قرار گرفته و سپس سير تاريخى مناسبات حسنيان و عبّاسيان تا تشكيل حكومت عبّاسى بيان گرديده است.[۶]
در فصل دوم، ضمن بيان جايگاه و موقعيت حسنيان در جامعه اسلامى، ماهيت فكرى جنبش آنان كه حول سه محور «حقّانيت در خلافت»، «مهدویت» و «ايده‌هاى اصلاحى» تدوين گرديده، بررسى شده و هر كدام از مباحث با استناد به اخبار تاريخى، نامه‌ها و سخنرانى‌هاى عبّاسيان و حسنيان و اشعار شاعران حامى طرفين قوّت بخشيده شده است. در بحث «حقّانيت در خلافت»، پس از بيان سابقه‌اى از فعالیت‌های سياسى حسنيان و عبّاسيان، استنادات عبّاسيان و حسنيان در حقّانيتشان براى كسب خلافت بررسى شده‌اند[۷]
در بحث «مهدویت»، ابتدا كاربرد اصطلاح «مهدى» در قرن اول و اوايل قرن دوم هجرى و معانى آن بررسى شده، سپس معناى اصطلاح «مهدویت» در مورد محمّد «نفس زكيّه» مورد بحث و بررسى قرار گرفته و اين از مبانى فكرى قيام او قلمداد شده است. در بحث «ايده‌هاى اصلاحى» نيز به ساير شعارهاى حسنيان و اهدافى كه در كلام و بيان آن‌ها براى قيام آمده، اشاره شده است.[۸]
فصل سوم به «تكاپوهاى سياسى» اختصاص يافته است. در اين فصل، به سير تاريخى جنبش و نحوه برخورد گروه‌هاى فكرى و سياسى جامعه با فعالیت‌های سياسى حسنيان و در پايان، «آسيب‌شناسى جنبش» پرداخته شده است. در بحث «سير جنبش»، على‌رغم آسان نمودن اوليه كار، تناقض و گاه تضاد موجود در روايات، كار را بر پژوهشگر مشكل مى‌كند. كشف صحّت يك خبر از ميان چند خبر يا ترجيح يك خبر بر ديگر اخبار و ترسيم واقعى رويدادها از لحاظ زمان و چگونگى وقوع، امرى دشوار و طاقت‌فرسا و نيازمند دقت، بررسى و تجزيه و تحليل اخبار و ارزيابى موشكافانه آن‌ها در ذهن است، به‌ويژه آنكه در اين مورد خاص، منابع تاريخى و مطالعات جديد بى‌طرفى را در نقل اخبار و تحليل رويدادها رعايت نكرده‌اند. در اين بحث، سعى شده است در حد توان، ضمن درك حوادث و تجزيه و تحليل ذهنى آن‌ها، تصويرى روشن از كيفيت وقوع رويدادها ترسيم گردد و موضع به گونه‌اى در قالب عبارات بيان گردد كه ميان رويدادها و حوادث پراكنده و مقطّع در متون تاريخى، پيوستگى برقرار شود و در نهايت، تصويرى گويا از سير جنبش ارائه گردد؛ كارى كه تاكنون در نوشته‌هاى متأخّر مشاهده نمى‌شود و جاى آن خالى است. در بحث «نحوه برخورد»، كه تحت عنوان «ماهيت حاميان جنبش حسنيان» آمده، مواضع گروه‌هاى فكرى و سياسى جامعه- يعنى زيديان، حسینیان معتزله و فقها در برابر جنبش حسنيان- بررسى شده است. در بحث سوم، كه «آسيب‌شناسى جنبش» است، در قالب آسيب‌شناسى بيرونى و درونى، علل شكست قيام‌هاى حسنيان تبيين گرديده است.[۹]
آثار و پيامدهاى جنبش حسنيان، اعم از سياسى، فرهنگى، ادبى و اجتماعى مسائل فصل چهارم را تشكيل مى‌دهند[۱۰]
در پايان، بخشى تحت عنوان «پيوست‌ها» شامل مجموعه نامه‌هاى مبادله شده ميان قيام‌كنندگان حسنى و خلفاى عبّاسى و سخنرانى‌هاى ايراد شده توسط قيام‌كنندگان حسنى و خلفا و دولت مردان عبّاسى كه در متن پژوهش مورد استناد قرار گرفته و به صورت پراكنده در منابع تاريخى و ادبى به همراه ترجمه آمده است.[۱۱]
وضعيت كتاب
در پاورقى‌هاى كتاب، منابع مطالب با شماره جلد و صفحه ذكر شده است.
فهرست مطالب در ابتداى كتاب آمده است. پيوست‌ها شامل نامه‌ها و سخنرانى‌ها و فهرست‌هاى پايانى (اشخاص، اعلام، اماكن، كتب، و منابع) در انتهاى كتاب آمده است.
پانويس
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.