المقتصر من شرح المختصر
المقتصر من شرح المختصر تألیف جمال‌الدين ابوالعباس احمد بن محمد بن فهد اسدى، معروف به ابن فهد (757 - 841 ق). این کتاب يكى از شروح باارزش مختصر النافع يا النافع في مختصر الشرايع تأليف محقق حلى (م 676 ق) مى‌باشد.
| المقتصر من شرح المختصر | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن فهد حلی، احمد بن محمد (نویسنده) رجایی، مهدی (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | المختصر النافع. شرح المهذب البارع فی شرح المختصر النافع. تلخیص |
| ناشر | آستانة الرضوية المقدسة، مجمع البحوث الإسلامية |
| مکان نشر | مشهد مقدس - ایران |
| سال نشر | 1369 ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | فقه جعفری - قرن 7ق. حلی، جعفر بن حسن، 602 - 676ق. مختصر النافع فی فقه الامامیه - نقد و تفسیر |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 182 /م3 م30222 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
انگيزۀ تأليف
مؤلف پس از پایان يافتن مهذب البارع در سال 803ق كه شرح مبسوطى بر مختصر النافع مى‌باشد براى استفادۀ افراد مبتدى كتاب المقتصر را تأليف نموده است.
اين كتاب خلاصۀ مهذب البارع بوده و جز در موارد نادرى، مطلب اضافه‌اى بر آن كتاب ندارد و در موارد زيادى نيز تفصيل مطالب مطرح شده را به آن كتاب حواله مى‌دهد.
علامۀ محقق آقا بزرگ تهرانى در الذريعة اين چنين مى‌گويد: فلابن فهد شرحان على المختصر النافع 1 - الكبير الموسوم بالمهذب البارع 2 - الصغير المختصر منه الموسوم بالمقتصر.[۱]
اين كتاب باصطلاح شرح بالقول (قال....أقول) مى‌باشد.
قابل توجه است كه كتاب ديگرى نيز به همين نام المقتصر من المختصر نيز تأليف شيخ تقى‌الدين ابومحمدحسن بن داود حلى نيز وجود دارد كه در أعيان الشيعة و أمل الآمل به آن اشاره شده است.[۲]
بر خلاف آنچه در كتاب‌هاى كشف الحجب، رياض العلماء، روضات الجنات، ريحانة الأدب، أعيان الشيعة و الكنى و الألقاب آمده است، المقتصر شرح كتاب إرشاد الأذهان إلى أحكام الايمان تأليف علامۀ حلى (م 726 ق) نيست بلكه همان‌طور كه گفته شد شرح مختصر النافع و خلاصۀ كتاب مهذب البارع مى‌باشد. [۳]
تأليف و انتشار
مؤلف پس از اتمام كتاب مهذب البارع در سال 803ق تصميم به نوشتن خلاصۀ اين كتاب گرفته‌اند كه در نتيجه در 23 ماه مبارک رمضان سال 806ق كتاب المختصر را به پایان رسانيده است.[۴]
كتاب موجود توسط مجمع البحوث الإسلامية در چاپخانۀ سيدالشهداء در قم و در سال 1401ق انتشار يافته است.
نسخه‌ها
نسخه‌هاى مورد اعتماد براى چاپ كتاب سه نسخۀ خطى است كه عبارتند از:
- نسخۀ مخزن كتابخانۀ آستان قدس رضوى در مشهد مقدس با شمارۀ 12592 كه نسخۀ كاملى است و فقط صفحۀ اول آن وجود ندارد. اين نسخه با كيفيتى خوب و به خط مير جعفر بن مير عبداللّه تبريزى است كه در سال 1068ق نگاشته شده است و با رمز «ق» مشخص شده است.
- نسخۀ مخزن كتابخانۀ آستان رضوى با شمارۀ 2648 كه نگارندۀ آن محمد بن شيخ حبيب‌اللّه مى‌باشد كه تاريخ استنساخ آن سال 1130ق بوده و با رمز «س» مشخص شده است.
- نسخۀ مخزن كتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى در قم با شمارۀ 2524 كه از اول تا آخر كتاب است و نویسنده و تاريخ نگارش آن معلوم نيست.
در الذريعة نيز به نسخه‌هاى متعددى از كتاب اشاره شده است. يكى از آنان نسخۀ حسن بن احمد بن مارونى عاملى است كه در آخر آن مؤلف تاريخ اتمام كتاب را نوشته است. اين كتاب در سال 816ق استنساخ شده و مؤلف تاريخ اتمام آن را 806ق ذكر نموده است.
به نسخۀ ديگرى نيز از سيدمحمد على عريضى كه متعلق به سماوى بوده است و در سال 995ق نگاشته شده است، در الذريعة اشاره شده است.[۵]
تصحيح و تحقيق كتاب موجود بوسيلۀ سيدمهدى رجائى و در سال 1410ق در شهر مقدس قم پایان يافته است.
تقسيم بندى مطالب
كتاب المقتصر مانند مختصر النافع شامل چهار قسمت عبادات، معاملات، ايقاعات و احكام مى‌باشد.
قسمت عبادات شامل كتاب‌هاى طهارت، صلاة، زكات، خمس، صوم، حج، جهاد و امر به معروف و نهى از منكر از صفحۀ 32 تا صفحۀ 163 مى‌باشد.
قسمت معاملات شامل كتاب‌هاى تجارت، رهن، حجر، ضمان، صلح، شركت، مضاربه، مزارعه و مساقات، وديعه و عاريت، اجاره، وكالت، وقوف و صدقات و هبات، سبق و رمايه و وصايا و نكاح، از صفحۀ 164 تا صفحۀ 269 است.
قسمت ايقاعات كتاب‌هاى طلاق، خلع و مبارات، ظهار، ايلاء، لعان، عتق، تدبير و مكاتبه و استيلاد، اقرار، ايمان، نذر و عهود از صفحۀ 269 تا 326 را در بردارد.
قسمت احكام شامل كتاب‌هاى صيد و ذبائح، اطعمه و اشربه، غصب، شفعه، احياء موات، لقطه، مواريث، قضاء، شهادات، حدود، قصاص و ديات از صفحۀ 326 تا آخر كتاب است.
رموز و كنايات
مؤلف در خطبۀ ابتداى كتاب به اساميى كه به كنايه و رمز ذكر شده‌اند، اشاره نموده است كه عبارتند از:
شيخ ابوجعفر محمد بن حسن طوسى - الشيخ
شيخ طوسى و شيخ مفيد (محمد بن محمد بن نعمان) - الشيخان
دو نفر بالا و سيدمرتضى علم الهدى - الثلاثة
سه نفر بالا و ابى جعفر محمد بن بابويه - الأربعة
چهار نفر بالا با پدر شيخ صدوق (على بن حسین بن بابويه) - الخمسة
از پدر شيخ صدوق (على بن حسین بن بابويه) - الفقيه
از ابوجعفر محمد بن بابويه - الصدوق
از پدر شيخ صدوق و خود شيخ صدوق - الصدوقين و الفقيهين
ابى عقيل عمانى - الحسن
احمد بن جنيد - ابى على
از دو نفر بالا - القدیمین
عبدالعزيز بن تحرير البراج - القاضي
سلار - أبييعلى
أبيالصلاح حلبي - التقي
نجم‌الدين أبو القاسم جعفر، محقق حلى - المصنف
حسن بن مطهر حلى - العلامة
محمد بن حسن حلى - فخر المحققين
محمد بن مكى - الشهيد
اما نام كتاب‌هايى كه به كنايه ذكر شده است.
قال الشيخ في الكتابین، أو كتابی الفروع أو الخلاف - المبسوط و الخلاف
كتاب الصدوق - من لا‌يحضره الفقيه
كتابی الصدوق - من لا‌يحضره الفقيه و المقنع
كتابی القاضي - المذهب و الكامل
پانویس
منابع مقاله
- رياض العلماء ج 158/4، ج /1ص 65
- الذريعة22 ص18 و 20 - 14 ص58
- ريحانة الأدب 8 ص146
- روضات الجنات 1 ص72
- أعيان الشيعة ج 148/3
- لؤلؤ البحرين ص156
- الكنى و الألقاب ج 1 ص380
- المصفى شمارۀ 63
- أمل الآمل ج 2 ص21