المناقب
المناقب یا مناقب آل أبي‌طالب، اثر ابوجعفر رشیدالدین محمد بن علی بن شهرآشوب سروی مازندرانی(متوفی 588ق)، کتابی است که با استناد به منابع مهم علمای اهل سنت و شیعه به زبان عربی تدوین شده است. در این مجموعه، احادیثی که درباره فضایل و مناقب حضرت علی(ع) و فرزندان وی نقل شده، گرد آمده است.
| المناقب | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | آشتیانی، محمدحسین (مصحح)
ابن شهرآشوب، محمد بن علی (نویسنده) رسولی، هاشم (مصحح) |
| عنوان‌های دیگر | مناقب آل ابیطالب |
| ناشر | علامه |
| مکان نشر | قم - ایران |
| چاپ | 1 |
| موضوع | آل ابوطالب
چهارده معصوم - فضایل چهارده معصوم - فضایل - احادیث چهارده معصوم - مدایح و مناقب شعر مذهبی عربی - مجموعه‌ها علی بن ابیطالب(ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. - فضایل محمد(ص)، پیامبر اسلام، 53 قبل از هجرت - 11ق. - فضایل |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 4 |
| کد کنگره | BP 36 /الف2م8 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
تألیف کتاب اندکی پس از 553ق، در بغداد صورت گرفته است...[۱]
ساختار
کتاب با مقدمه مؤلف آغاز و مطالب در چهار بخش، در چهار جلد تنظیم شده است.
نویسنده به شیوه برخی کتب سیره و تاریخ، سلسله سندها را قبل از هر گزارش نیاورده و به متون اخبار کفایت کرده است و علت آن را اجماع همه عالمان بر صحت این کتاب‌ها، شهرت آن اخبار و پرهیز از اطناب و زیاده‌گویی دانسته است؛ ولی با بیان طرق نقلش متذکر می‌شود که بدین گونه، اخبار و روایات کتاب مناقب از دایره خبر مرسل خارج و به احادیث مسند ملحق شده‌اند. وی خاطرنشان می‌کند نوشته‌هایی که به دست من رسیده، یا مستقیما از طریق خود نویسنده‌ها به من رسیده است یا با چند واسطه در نهایت به نویسندگان اصلی می‌رسد. همچنین سعی نموده اخباری را نقل کند که از نظر سند، یا به حد تواتر برسد یا لااقل به حد شهرت رسیده باشد...[۲]
روش وی در گزینش اخبار را به‌اختصار می‌توان چنین آورد:
- گزینش قسمت‌هایی خاص مربوط به بحث مورد نظرش در اخباری که با یکدیگر تداخل داشته یا طولانی بوده‌اند.
- انتخاب گزارش‌هایی که معانی و مفاهیم را با کلمات و واژگانی کمتر نقل نموده‌اند.
- پرهیز از ذکر اخباری که دور از ذهن و غریب است، مگر آنکه با تأویل و تفسیر قابل پذیرش باشند؛ بدین صورت که یا موافق قرآن باشد یا راویان بسیاری آن را نقل کرده باشند که در این صورت به علم ضروری و بدیهی تبدیل شده باشد، یا دارای آثاری قابل مشاهده از طریق حس بینایی برای نویسنده کتاب در زمان وی بوده یا به سمع و نظر وی رسیده و یا برخی از آن‌ها بر سر زبان‌ها افتاده بود که شاعران و شعرآموزان آن اخبار را در سخن خود می‌آوردند...[۳]
نکات زیر، بیانگر روش کار نویسنده است:
- عدم اعتماد وی به برخی راویان؛
- اعتراض و طعن به برخی دانشمندان اهل سنت؛
- تکیه بر نقش حضرت علی(ع)؛
- استفاده از منابع شیعی و اهل سنت؛
- اختصار و پرهیز از زیاده‌گویی؛
- احتجاج به ظواهر کلام همراه با استدلال بر معنا و فحوای کلام؛
- یک‌دست کردن اخبار با در هم آمیختن گزارش‌ها؛
- استفاده از آیات قرآن، روایات و اشعار...[۴]
گزارش محتوا
نویسنده در مقدمه، به طرق و منابع و مآخذ کتاب اشاره و صحت اسنادش را به بزرگ‌ترین کتاب‌ها و طرق عامه و خاصه منسوب می‌کند. سپس توضیح می‌دهد که چگونه در فضایی از نامهربانی و جفای مخالفان و کینه‌توزان و ترس و عزلت‌گزینی دوستان و همراهان، شگفت‌زده از آن همه ستم‌ها و انکارها پیرامون فضیلت‌های اهل‌بیت(ع)، توانسته به‌دور از تعصب‌های جاهلانه و پیروی از انصاف، با دلایل روشن، سنت صحیح را آشکار کرده و بدعت‌ها و خطاها را برملا ساخته و حق را یاری کند...[۵]
وی در مقدمه آورده است که از گروهی از صاحبان دانش و دین به شیوه سماع، قرائت، مناوله، کتابت و اجازه، روایات و اسناد خویش را جمع‌آوری نموده، سپس سلسه سندهای گزارش‌هایش را از طریق عامه (اهل سنت) و خاصه (شیعه) ذکر نموده و نام پنجاه و اندی از کتاب‌های عامه و خاصه را با ذکر اسنادشان می‌آورد. در قسمت طریق نقل از «تفاسیر» نیز اسناد خود را با ذکر نام 43 کتاب تفسیری مهم شیعه و اهل سنت مرتبط ساخته است...[۶]
بخش اول کتاب، درباره پیامبر ختمی‌مرتبت(ص) بوده و بخش دوم، درباره مقامات، فضایل، کرامت‌ها و قضاوت‌های حضرت علی(ع) و ظلم‌ها و مصیبت‌های وارده بر ایشان و سایر ائمه(ع) است که به ترتیب زمانی اشاره شده است. بخش سوم، با احادیث پیامبر(ص) در مورد جانشینی حضرت علی(ع) آغاز شده و در ادامه به فضایل معنوی و شجاعت‌های آن حضرت و مقام و جایگاه ایشان در قیامت، اشاره شده است. در پایان به فضایل و زندگی‌نامه حضرت زهرا(س) و نیز مباحثی پیرامون امامت فرزندان آن حضرت، پرداخته شده است. در بخش چهارم نیز احوالات، فضایل و زندگی‌نامه بقیه امامان(ع) تا امام حسن عسکری(ع) بیان گردیده است...[۷]
برخی ویژگی‌ها و نکات قابل توجه در کتاب عبارتند از:
- نویسنده گرچه در ابتدای کتاب بر اساس سنتی که در سیره‌نویسی وجود داشته، پیش رفته و بشارت‌‌های انبیایی چون حضرت ابراهیم(ع)، موسی(ع)، عیسی(ع) و غیب‌گویان و کاهنان را آورده است، ولی بیشترین تفاوت کار وی با سیره‌نویسان معمولی، این است که در مناقب، بیشتر به مطالب خوارق عادت و معجزه‌گونه و یا فضایل اخلاقی و سیره عملی اشاره می‌کند و کمتر به تاریخ مرسوم پرداخته و یا به‌اختصار از آن گذر کرده است؛ برای مثال، حوادث بعثت را بسیار مختصر ذکر می‌کند؛ درحالی‌که ابن هشام در سیره‌اش، اکثر مطالب جلد اول که 390 صفحه است و تقریبا 70 صفحه از جلد دوم را به این امر اختصاص داده است.
- نویسنده در فصل اسما و القاب (فصل 24)، بااینکه اظهار می‌دارد خداوند در قرآن، پیامبر(ص) را با چهارصد اسم نامیده، ولی در مجموع بیش از صدوچهارده نام را ذکر نکرده است. وی حتی هریک از حروف مقطعه را یک نام جداگانه محاسبه نموده است؛ مثلاً«یس» را دو اسم محسوب و در انتها بدون ذکر اسامی دیگر، با جمله «و سرانجام آیه‌ها و لقب‌هایی از این دست» از مطلب عبور می‌کند. البته لازم به ذکر است که برخی از این اسامی را که به‌عنوان نام پیامبر(ص) مطرح شده است، نمی‌توان نامی خاص برای حضرت دانست؛ مانند انسان و رجل. افزون بر این، به اسمایی که در اخبار، تورات، زبور، انجیل و صحف آمده نیز اشاره می‌کند. سپس 200 لقب، 10 کنیه، شش صفت و در انتها 11 نسب پیامبر(ص) مانند عربی، تهامی، هاشمی و... را برمی‌شمارد و سپس در فصل بعد، به‌تفصیل به نسب و ویژگی‌های ظاهری پیامبر(ص) می‌پردازد.
- وی در فصل لطائف (فصل 32) بر اساس قرائن موجود در آیات و روایات، پس از مقایسه پیامبر(ص) با برخی از پیامبران بزرگ الهی مانند ابراهیم، نوح، موسی و عیسی(ع) و... ثابت می‌کند که در هر زمینه‌ای از فضایل و کرامات، پیامبر(ص) کمالاتی افزون بر آنان داشته‌اند؛ بدین معنا که پیامبر(ص) از همه پیامبران(ع) در ارائه کمالات نفسانی و خوارق عادات و ظهور قدرت‌های فردی و اجتماعی برتر بوده است...[۸]
در پایان می‌توان به این نکته اشاره نمود که تاریخ مناقب‌نویسی نزد امامیه، بدون نام ابن شهرآشوب شناخته شده نیست. نه کتابیپیش از این بدین گستردگی به کار پرداخته و از این آوازه برخوردار شده و نه کتابیپس از آن توانسته است از آن بی‌نیاز باشد و از آن نقل یا اقتباس نکند. وی این اثر مهم و مفصل را با بهره‌گیری از صدها کتاب تألیف نموده است و با نقل مصادر مختلف و ذکر اسامی آن‌ها، کار باارزشی انجام داده است...[۹]
وضعیت کتاب
فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده است.
در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع...[۱۰]و اشاره به اختلاف نسخ...[۱۱]، به توضیح و تشریح برخی از کلمات و عبارات متن پرداخته شده است...[۱۲]
توجه به این نکته ضروری است که حسین بن جبر، مناقب را تلخیص کرده و «نخب المناقب» نام نهاده است. اوصافی که ابن جبر برای مناقب آورده، موجد این پندارست که نسخه مناقب موجود در دست او، از مناقب موجود نزد ما کامل‌تر بوده است. یافت نشدن برخی مطالب موجود در نخب، در مناقب موجود نزد ما، در کنار کاستی پایانی کتاب، مسلم می‌دارد که مناقب ابن شهرآشوب تمام و کمال به دست ما نیفتاده و مناقب متداول و موجود، تلخیص یا تحریر یا شکل دیگری از مناقب ابن شهرآشوب است...[۱۳]
شاید ابن شهرآشوب در دو مرحله مناقب را تدوین کرده باشد: در مرحله نخست در همین حجم و حد مناقب موجود و در مرحله پسین، با افزایش حجم قبلی و ادامه مطالب، مانند نگارش بخش مربوط به امام مهدی(عج). مناقب موجود در دست ما، به نسخه‌ای از مرحله یکم، نسب می‌رساند و از افزایش و تکمیل ثانوی بی‌بهره مانده است...[۱۴]
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- جهان‌بخش، جویا، «دست‌نوشتی عتیق از مناقب ابن شهرآشوب»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: آینه پژوهش، شماره 47، آذر و دی 1376 (9 صفحه، از 64 تا 72).
- شاکری حسین‌آباد، صدیقه، «بررسی سیره نبوی(ص) در کتاب مناقب آل أبي‌طالب ابن شهرآشوب»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: نامه جامعه، شماره 114، تابستان 1394 (22 صفحه، از 57 تا 78).