تاریخ مبارک شاهی
تاريخ مبارک شاهى يكى از منابع اصلى تاريخ سلاطين هندى به زبان فارسی است كه در سال 838ق. در زمان سلطنت مبارک شاه دوم ابن اخضر، معزالدين (سلطنت 824-837ق.) و به نام او تألیف شده و به وى تقديم شده است و آن را به نام وى، تاريخ مبارک شاهى ناميده است.
| تاریخ مبارک شاهی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | سرهندی، یحیی بن احمد (نويسنده) حسین، محمد هدایت (محقق) |
| ناشر | اساطير |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1382 ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-331-167-8 |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
مؤلف، بخش اعظم تاريخ مبارک شاهى را پيش از شعبان 831ق. نگاشته است.
ساختار
كتاب، كه از روى چاپ هند افست شده، فاقد هر گونه مقدمه و پيش سخن در چاپ ایران است و در آن از بيست و شش تن از سلاطين هند ياد شده كه در واقع ياد كرد هر يك از ايشان، عناوين ابواب كتاب را شكل مى‌دهند. مقدمه انگليسى كتاب نيز در انتهاى كتاب درج گرديده است.
گزارش محتوا
مؤلف در اين كتاب پس از بيان سبب تأليف (تدوين تاريخ سلاطينى كه «در تختگاه دهلى ضابط بودند»، از ابتداى استقرار حاكمان مسلمان بر اين ناحيه تا زمان تأليف كتاب)، به فتوحات محمد بن سام غورى (حك: 558 - 599) و معزّالدين محمد سام غورى (حك: 569 -602)، از غوريان يا شَنسَبانيان، از آغاز حكومت او بر غزنين (569) پرداخته و سپس رويدادها را تا 838ق؛ يعنى ابتداى سلطنت محمدشاه (838 - 849ق.)، جانشين مبارک شاه، ادامه داده است.
بخش ارزشمند اين اثر، تاريخ خاندان سادات است كه حدود يك چهارم كتاب را دربر مى‌گيرد. سيهرندى بسيارى از حوادث را ديده يا شنيده بوده است و مطالب او را مورخان بعدى گاه عيناً در كتاب‌هاى خود تكرار كرده‌اند؛ از جمله نظام‌الدين احمد در طبقات اكبرى و عبدالقادر بداؤنى در منتخب التواريخ و ملامحمدشاه در تاريخ فرشته.
سيهرندى از منابع خود فقط از قِران‌السعدينِ اميرخسرو دهلوى نام برده است.
نثر كتاب ساده و بدون عبارت پردازى است و مؤلف درباره رويدادها؛ از جمله درباره حمله تيمور به دهلى و فجايع متعاقب آن، اظهار نظر نكرده است.
كتاب با ذكرى از حكمرانى سلطان معزالدين آغاز مى‌شود. علت اين آغاز به گفته صريح مؤلف از آن روست كه اسلام در ملك دهلى و اقاليم هندوستان از زمان سلطان معزالدين آشكار شد. نخستين حادثه‌اى كه از آن صحبت مى‌شود، لشكركشى معزالدين از غور به غزنين در سال 569ق. است. پس از آن به چگونگى قدرت‌گيرى قطب‌الدين ايبك مى‌پردازد كه در سال 602ق. به حكومت لاهور رسيد و آغازگر دوران حكومت سلاطين دهلى گرديد.
نويسنده در ادامه به ذكر اخبار و رويدادهاى سلاطين دهلى به ترتيب و توالى زمانى، اما بر اساس دوران سلطنت هر كدام از آن‌ها مى‌پردازد و كتاب را به دوران حكمرانى مبارک‌شاه (سلطنت 824-838ق.) پايان مى‌بخشد.
حكمرانانى كه سيهرندى به شرح اخبار آن‌ها پرداخته همراه با تاريخ سلطنت آن‌ها به ترتيب عبارتند از:
الف- سلاطين شاخه غلامشاهيان (يا پادشاهان مملوك) معزى يا شمسى
1-معزالدين محمد 2- قطب‌الدين ايبك 3- شمس‌الدين ايلتتمش 4-ركن‌الدين فيروزشاه 5-سلطان رضيه بيگم دختر ايلتتمش 6-معزالدين بهرام شاه ابن ايلتتمش 6-علاءالدين مسعود شاه 8-ناصرالدين محمودشاه 9-غياث‌الدين بلبن (بلبان) 10-معزالدين كيقباد 11-شمس‌الدين كيكاوس
ب-سلاطين شاخه خلجيان
12-جلال‌الدين فيروزشاه 13-علاءالدين محمد شاه 14-قطب‌الدين مبارک شاه 15-ناصرالدين خسروخان
ج-سلاطين تغليقه يا تغلق شاهيان
16-غياث‌الدين تغلق شاه 17-محمد شاه پسر غياث‌الدين تغلق شاه 18-كمال‌الدين فيروزشاه سوم 19-تغلق‌شاه پسر فتح‌خان پسر فيروزشاه 20-ابوبكر شاه 21-محمد شاه پسر فيروزشاه 22-علاءالدين سكندرشاه 24-محمود ناصرالدين شاه
د-شاخه سادات يا خضرخانيه
24- رايت اعلى خضرخان 25- معزالدين مبارک شاه دوم ابن خضر 26-محمد شاه چهارم پسر فريد شاه
اگر چه تاريخ سلاطين دهلى تا سال 962ق. ادامه مى‌يابد و سلاطين دو شاخه ديگر (لودى و سورى) نيز به قدرت مى‌رسند تا اين كه توسط دولت مغولان هند از بين مى‌روند؛ اما كتاب حاضر به زمان نگارش كتاب؛ يعنى اواخر سلطنت مبارک‌شاه (838ق.) ختم مى‌گردد.
اين اثر نيز مانند منابع تاريخى قرون ميانه به شيوه تاريخ‌نگارى سياسى نگارش يافته و عمدتاً مشتمل بر شرح رويدادهاى سياسى مهم جنگ‌ها، لشكركشى‌ها، فتوحات و شكست‌ها، جانشينى‌ها، دست به دست گشتن قدرت، كشمكش‌هاى داخلى ميان امرا و جانشينان آن‌ها، فتنه‌ها و شورش‌ها و حوادثى از اين دست است.
بر اساس اطلاعات صفحه عنوان اصلى كتاب، مى‌توان گفت اصل كتاب توسط محمد هدايت حسین «ناظر مدرسه عاليه كلكته» براى انجمن آسيايى بنگال مقابله و تصحيح شده و در سال 1931م. در كلكته هند منتشر شده است.
وضعيت كتاب
محمد هدايت حسین، اين كتاب را بر اساس نسخه‌اى كه در 957 استنساخ شده بود، در 1310ش 1931/م. در كلكته به چاپ رساند. بسو اين كتاب را به انگليسى برگردانيده و با افزودن مقدمه‌اى، در 1311ش 1932/م. در بروده منتشر كرده است.
نسخه حاضر در برنامه همان نسخه تصحيح شده محمد هدايت حسین مى‌باشد كه مشتمل بر پاورقى‌هايى به قلم وى و نيز فهرست‌هاى ذيل مى‌باشد:
فهرست نام‌هاى سلاطين، فهرست نام‌هاى رجال و نيز فهرست اماكن و درياها.
منابع مقاله
1- مشايخ فريدنى، آذرميدخت، دانشنامه جهان اسلام، ج6
2- تبريزنيا، مجتبى، تاريخ غوريان و سلاطين دهلى هند در كتاب تاريخ مبارک شاهى، كتاب ماه تاريخ و جغرافيا، ارديبهشت 1383،ش 79، ص64-67.