آموزش فلسفه

آموزش فلسفه، اثر محمدتقی مصباح که بـه انـگیزه بـازنگاری مباحث‎ فلسفی‎ و طرحی‎ نو در آموزش فلسفه تألیف شده، یک دوره فلسفه اسلامی را به نـوآموزان فـلسفه‎ یـاد‎ می‎دهد. به دلیل اتقان و استحکام و نیز شیوایی سبک نگارش و ترکیب و اسلوب بی‎سابقه کتاب و تناسب آن با محیط‎های آموزشی، این مجموعه در محیط‎های علمی و دانشگاهی مطرح است.

‏آموزش فلسفه
آموزش فلسفه
پدیدآورانمصباح یزدی، محمدتقی (نویسنده)
عنوان‌های دیگرآموزش فلسفه
ناشرسازمان تبلیغات اسلامی، معاونت فرهنگي
مکان نشرایران - تهران
سال نشرمجلد1: 1366ش , مجلد2: 1366ش ,
موضوعفلسفه فلسفه اسلامي
زبانفارسی
تعداد جلد2
کد کنگره
‏B‎‏ ‎‏99‎‏ ‎‏/‎‏ف‎‏22‎‏ ‎‏م‎‏6‎‏ ‎‏1370 ‏

ساختار

مباحث جلد اول کتاب، مشتمل بر مقدمه مؤلف و سی درس است که در سه بخش ذکر شده است. در جلد دوم کتاب نیز در چهار بخش چهل درس ارائه شده است.

سی درس از چهل درس جلد دوم، مشتمل بر مباحث عامه فسلفی در ادامه مباحث جلد اول کتاب است. ده درس نیز در زمینه «الهیات بالمعنی‎الاخص» و شناخت خدا و صفات ثبوتیه و سلبیه واجب الوجود است که در پاره‎ای موارد اضافه بر دلائل فلسفی، به دلائل نقلی قرآنی نیز استناد به عمل آمده است.

گزارش محتوا

نویسنده در مقدمه کتاب سبب نگارش این اثر را این‎گونه توضیح می‎دهد: «سالیان درازی بود که از وضع برنامه‎های درسی در حوزه‎های علمیه و کمبود مواد و کتب درسی و نارسایی کیفیت تدریس، به‎ویژه در زمینه فلسفه، رنج می‎بردم و آرزو می‎کردم که شرایطی فراهم شود که بتوان طرحی نو درانداخت و به این اوضاع، سر و سامانی بخشید، ولی در شرایط خفقان‎بار رژیم طاغوتی و فشارهایی که مخصوصاً بر روحانیت وارد می‎کرد و محدودیت‎ها و تنگناهایی که برای حوزه‎های علمیه به وجود می‎آورد، امکان تحقق این آرزو دشوار می‎نمود و کاری که موفق شدیم در آن دوران انجام دهیم این بود که در مؤسسه در راه حق، بخش آموزش را تأسیس کردیم و با امکانات بسیار محدود، برنامه میان‎مدتی برای تکمیل دروس گروهی از فضلای جوان حوزه به اجرا گذاشتیم که شامل موادی مانند تفسیر موضوعی قرآن کریم، فلسفه تطبیقی، اقتصاد اسلامی، زبان خارجه و... بود؛ تااینکه خدای متعال بر ملت مسلمان ایران منت نهاد و مبارزات و فداکاری‎های چند‎ساله ایشان را تحت رهبری حضـرت امـام خمینی(ره) به پیروزی رسانید و رژیم ضد‎ اسلامی پهلوی را سرنگون ساخت و شرایط مناسبی برای فعالیت‎های سازنده و رشدیابنده، فراهم آمد.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نیروهای رهایی‎یافته از بندهای استعمار و استبداد، به تکاپو افتادند و به بازشناسی کمبودها و نارسایی‎ها و رفع و جبران آنها پرداختند و از‎ جمله، جامعه روحانیت، که بزرگ‎ترین سهم را در این انقلاب فرهنگی و سیاسی داشت،

پس از ده‎ها سال ممنوعیت از ایفای نقش اساسی خود در بهتر شناختن و بهتر شناساندن حقایق اسلام و دفاع از مواضع نظری و عملی آن، زمینه مساعدی برای افزودن تلاش‎ها و کوشش‎ها یافت... در نتیجه به‎جای اینکه نیروهای ایشان در جهت رفع کمبودهای حوزه‎ها و بسط و گسترش امکانات تحصیل علوم دینی به‎کار گرفته شود،

بسیاری از نیروهای کارآمد حوزه جذب اُرگان‎های دیگر گردید و بار دیگران را سنگین‎تر و وظایف ایشان را بیشتر و انباشته‎تر ساخت. مخصوصاً که سیل تقاضا از سوی جوانان متعهد برای فراگیری علوم اسلامی و از‎جمله فلسفه الهی سرازیر گردید که در این زمینه نیز رهنمودهای رهبر عظیم‎الشأن انقلاب، نقش بسزایی داشت.

بدین ‎ترتیب، ضرورت اجرای برنامه‎های کوتاه‎مدتی برای تربیت جوانان و آماده ساختن ایشان برای به‎عهده گرفتن مسئولیت‎های ارشادی و تبلیغی و فرهنگی در سطح‎های متوسط، آشکار گردید و به این منظور در برنامه آموزش مؤسسه، تجدید نظری به‎ عمل آمد و کلاس‎های دیگری با برنامه‎های فشرده تأسیس گردید؛ از‎جمله گزیده‎ای از مسائل فلسفه اسلامی با شیوه‎ای نوین تدریس شد و به‎وسیله بعضی از دانشجویان از نوار، پیاده و تکثیر گردید. سپس به پیشنهاد سازمان تبلیغات اسلامی و به‎وسیله گروهی از دانشجویان مؤسسه (گروه پژوهش و نگارش) تکمیل شد و تنظیم جدیدی یافت و مورد بازنگری قرار گرفت و به‎صورت کتابی درآمد که هم‎اکنون پیش روی شما خوانندگان عزیز قرار دارد»[۱]‏.

نویسنده همچنین در مقدمه به کمبودهای فلسفه در گذشته اشاره کرده، می‎نویسد:

  1. هدف از آموزش فلسفه نه در کتاب‎های درسی کاملاً ذکر شده بود و نه در جلسات درس درست بیان می‎گردید و دانشجویانی یافت می‎شدند که پس از صرف سال‎ها عمر خود در خواندن این کتاب‎ها، به‎درستی درنمی‎یافتند که آموختن فلسفه چه لزومی دارد و کدام خلأ را پر می‎کند و در رفع چه نیازی به‎کار می‎آید. بسیاری از ایشان تنها بر اساس تقلید از بعضی از بزرگان به آموختن فلسفه می‎پرداختند.
  2. طرح مسائل و تنظیم آنها هم به‎گونه‎ای نبود که دانشجو به‎آسانی دریابد که انگیزه طرح آنها چیست و چه ارتباطی بین آنها وجود دارد و یا با خواندن بخشی از کتاب، شوق خواندن بخش‎های دیگر در او پدید آید.
  3. کتب فلسفی، آکنده از اصطلاحات گیج‎کننده‎ای است که فهم صحیح آنها پس از سال‎ها ممارست، امکان‎پذیر است و غالب دانشجویان در سال‎های اول، به درک جان کلام موفق نمی‎شوند.
  4. در این کتاب‎ها طبعاً توجهی به مسائل مورد بحث در محافل غربی نشده، چه رسد به اینکه پاسخ‎گوی شبهات جدیدی باشد که در عصر حاضر از طرف مکتب‎های الحادی مطرح شده و می‎شود[۲]‏.

‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎سپس با توجه به کمبودهای یاد‎شده، ویژگی‎های کتاب را این‎گونه برمی‎شمارد:

  1. نخست، اشاره‎ای گذرا به سیر تفکر فلسفی و مکتب‎های مختلف آن شده، تااینکه دانشجو تا حدودی به وضع فلسفه در جهان، از آغاز پیدایش آن تاکنون، آگاه شود و ضمناً علاقه او به مطالعه تاریخ فلسفه، جلب گردد.
  2. موقعیت کاذبی که در مغرب‎زمین برای علوم تجربی پیش آمده و کمابیش روشنفکران شرقی را هم تحت تأثیر قرار داده، مورد ارزیابی قرار گرفته و موقعیت واقعی فلسفه در برابر آنها تثبیت شده است.
  3. همچنین رابطه فلسفه با دیگر علوم و معارف، مورد بررسی واقع شده و نیاز آنها به فلسفه، اثبات شده است.
  4. ضرورت آموختن فلسفه، تبیین و شبهاتی که پیرامون آنها مطرح می‎شود، رفع شده است.
  5. قبل از ذکر مسائل هستی‎شناسی، مبحث ‎شناخت‎شناسی آورده شده که منطقاً مقدم است و امروزه هم در جهان، مورد گفتگوهای فراوانی قرار دارد.
  6. سعی شده که مسائل به‎گونه‎ای بیان شود که انگیزه طرح آنها و نیز موارد کاربرد آنها برای دانشجو روشن گردد و نیز به‎صورتی تنظیم شود که علاوه بر رعایت رابطه منطقی بین آنها، شوق دانشجو را در آموختن مباحث بعدی برانگیزاند.
  7. همچنین تلاش شده مطالب طوری بیان شود که دانشجو را به‎سوی تحجر فکری سوق ندهد، بلکه روح نقادی را در وی زنده بسازد.
  8. مطالب به‎صورت درس‎های جداگانه بیان شده و به‎طور متوسط خوراک یک جلسه، در یک درس گنجانیده شده است.
  9. سعی شده نکته مهم هر درسی، در درس‎های بعدی مورد تأکید و احیاناً مورد تکرار قرار گیرد تا بهتر در ذهن دانشجو جایگزین شود.
  10. در پایان هر درسی خلاصه مطالب و نیز پرسش‎هایی درباره آنها ذکر شده که نقش مهمی را در بهتر آموختن، بازی می‎کند[۳]‏.

نویسنده در جلد اول در درس بیست‎ودوم کتاب پس از طرح و بررسی دیدگاه‎های مختلف درباره مفهوم وجود، چنین نتیجه می‎گیرد: «مفهوم فلسفی وجود، مساوی است با مطلق واقعیت و در نقطه مقابل عدم قرار دارد و به‎اصطلاح نقیض آن است و از ذات مقدس الهی گرفته تا واقعیت‎های مجرد و مادی و همچنین از جواهر تا اعراض و از ذوات تا حالات، همه را در بر ‎می‎گیرد. همین واقعیت‎های عینی هنگامی که در ذهن به‎صورت قضیه منعکس می‎گردند، دست‎کم دو مفهوم اسمی از آنها گرفته می‎شود که یکی در طرف موضوع قرار می‎گیرد و معمولاً از مفاهیم ماهوی است و دیگری که مفهوم «موجود» باشد در طرف محمول قرار می‎گیرد که از مفاهیم فلسفی است و مشتق بودن آن مقتضای محمول بودن آن است»[۴]‏.

در درس سی‎وهفتم از جلد دوم کتاب نیز پیرامون علت و معلول چنین می‎خوانیم: «تصور صحیح معنای علت و معلول، کافی است که دریابیم «هیچ موجودی نمی‎تواند علت وجود خودش باشد»؛ زیرا قوام معنای علیت به این است که موجودی متوقف بر موجود دیگری باشد تا با توجه به توقف یکی از آنها بر دیگری، مفهوم علت و معلول از آنها انتزاع گردد؛ یعنی این قضیه از بدیهیات اولیه است و نیازی به استدلال ندارد، ولی گاهی در سخنان فلاسفه به تعبیراتی برمی‎خوریم که ممکن است چنین توهمی را به‎ وجود بیاورد که موجودی می‎تواند علت برای وجود خودش باشد؛ مثلاً در مورد خدای متعالی گفته می‎شود: «وجود واجب ‎الوجود مقتضای ذات اوست» و حتی درباره تعبیر «واجب ‎الوجود بالذات» که در برابر «واجب‎ الوجود بالغير» به‎کار می‎رود، ممکن است توهم شود که همان‎ گونه که در واجب ‎الوجود بالغير، «غیر» علت است، در واجب ‎الوجود بالذات هم، «ذات» علت است و «باء سببیت» دلالت بر این علیت دارد. حقیقت این است که این‎گونه سخنان از باب ضیق تعبیر است و هرگز مقصود ایشان اثبات رابطه علیت بین ذات مقدس الهی و وجود خودش نیست، بلکه منظور نفی هرگونه معلولیت از آن مقام متعالی است»[۵]‏.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد در انتهای آن ذکر شده است. در انتهای برخی بخش‎ها پی‎نوشت‎های مختصری ذکر شده است.

پانویس

  1. ر.ک: مقدمه، مؤلف، ص20-19
  2. ر.ک: همان، ص22-21
  3. ر.ک: همان، ص23-22
  4. ر.ک: متن کتاب، ج1، ص276
  5. ر.ک: همان، ج2، ص76

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.


وابسته‌ها

اصول فلسفه و روش رئالیسم

آغاز فلسفه (ترجمه بدایة الحکمة)