الغنية في الكلام

الغنية في الكلام، اثر ابوالقاسم سلمان بن ناصر انصاری نیشابوری، کتابی است کلامی در بیان عقاید اهل سنت. اثر حاضر، در واقع تحقیق قسمت الهیات از کتاب می‎باشد که توسط مصطفی حسنین عبدالهادی صورت گرفته است.

‏الغنية فی الكلام
پدیدآوران	انصاري نيسابوري، سلمان بن ناصر (نويسنده) عبدالهادي، مصطفي حسنين (گردآورنده)
عنوان‌های دیگر	الغنية في الکلام دراسة و تحقيق قسم الإلهيات
ناشر	دار السلام
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	مجلد1: 2010م , 1431ق, مجلد2: 2010م , 1431ق,
شابک	‎978-977-342-923-2
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏

تاریخ نگارش

از برخی شواهد و قرائن، چنین برمی‎آید که کتاب در اوایل قرن ششم هجری نوشته شده است.

انگیزه نگارش

مؤلف، کتاب را به درخواست فرزند خویش، ابوالفتح، به رشته تحریر درآورده است.

اهمیت کتاب

ارزش و اهمیت کتاب را از دو جنبه زیر می‎توان بررسی نمود:

1. علمی: این موضوع را در گستردگی اطلاعات نویسنده در بسط استدلالات صاحب‎نظران در مسائل و دلایل گوناگون می‎توان بررسی نمود؛ زیرا وی التزام خاصی دارد به تتبع در اقوال و مذاهب در هر مسئله (مخصوصا اقوال معتزله)، به‎همراه ذکر ادله هر قول و وجه دلالت در آن و بیان ایرادات آن.
2. تاریخی: این کتاب دربردارنده بسیاری از اقوال و نظرات مذاهب گوناگون بوده که در غیر آن، یافت نمی‎شود و نویسنده به‎مثابه حلقه مفقوده در برخی از مذاهب (مذهب اشعری) می‎باشد.

ساختار

کتاب با مقدمه محقق آغاز و مطالب در دو قسمت اصلی در دو جلد تنظیم شده است؛ به‎گونه‎ای که هر قسمت، خود دارای ابواب و فصولی است.

سهولت اسلوب و نکویی سبک و دوری نویسنده از تعقر و تعمق در ریخت و ساختار عبارت، در کنار کوتاهی جملات و پرهیز از استطرادات بی‎مورد، از مشخصه‎ها و ویژگی‎های بارز سبک نویسنده می‎باشد.

به دلیل شباهت‎های بسیاری که میان مطالب این کتاب و کتاب «الإرشاد» وجود دارد، برخی آن را شرح ارشاد دانسته‎اند.

گزارش محتوا

در مقدمه محقق، به تشریح قسمت‎ها و ابواب کتاب، پرداخته شده است.

قسم اول، دربردارنده دو باب به شرح زیر می‎باشد: در باب نخست، در ضمن دو فصل، ابتدا به شرح زندگی مؤلف و تشریح اوضاع سیاسی، اجتماعی و علمی دوران وی و نیز ویژگی‎های شخصیتی و علمی او پرداخته شده و سپس مباحث تحقیقی کتاب، مطرح گردیده است؛ از جمله: اسم کتاب و نسبت آن به مؤلف، ارتباط اثر حاضر با دیگر تصنیفات مؤلف، زمان و سبب تألیف کتاب، روش تألیف کتاب و ارزش و جایگاه آن و مصادر مورد استفاده مؤلف.

باب دوم، در دو فصل زیر، به تشریح روش مؤلف در ارائه مباحث پرداخته شده است: در فصل اول، در ضمن سه مبحث، ابتدا به بررسی دیدگاه‎ها و نظریات نویسنده نسبت به دیدگاه عقلی پرداخته شده و سپس دیدگاه وی پیرامون تحدید مصطلحات و مفاهیم و قضیه دلیل و مدلول و ارتباط آنها با یکدیگر، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

در فصل دوم، در ضمن سه مبحث، به بررسی اصول ادله در استدلال به واسطه ادله عقلی، استدلال به وسیله ادله نقلی و سمعی و ارتباط میان دلیل عقلی و نقلی، از دیدگاه نویسنده، پرداخته شده و در خاتمه به مهم‎ترین نتایج بحث، اشاره شده است.

قسم دوم، که بخشی از جلد اول و تمام جلد دوم را به خود اختصاص داده، دربردارنده بخش تحقیق‎شده الهیات از کتاب «الغنية في الكلام» می‎باشد که از جمله موضوعات مطرح‎شده در آن، عبارت است از: اثبات علم و حقیقت آن؛ حدوث عالم؛ معنای قدیم و حادث؛ اثبات علم به صانع؛ صفات واجب الوجود؛ علم و احکام آن؛؛ اسماء و صفات؛ حقیقت و احکام کلام؛ رؤیت خداوند؛ فعل خداوند؛ خلق اعمال و فعل انسان.

از جمله ویژگی‎های کتاب، علاوه بر وجود مسائل کلامی فراوان در آن - ‎که البته به دلیل کلامی بودن موضوع می‎باشد - وجود قضایا و اصطلاحات فراونی از دیگر فنون و علوم می‎باشد که از جمله آنها عبارتند از:

1. مباحث اصولی، مانند: مراتب اخبار، شروط خبر واحد برای افاده علم و مسئله خلو عصر از مجتهد.
2. قواعد اصولی، مانند: رابطه ایجاب و امتثال؛ ورود «ثم» به معنی واو؛ ورود حرف جر «من» به معنی «بعد»؛ ورود حرف جر «من» به معنی «فی» و...
3. مباحث حدیثی، مانند: مسئله حد و اندازه حجیت حدیث مرسل و منقطع.
4. اشارات تفسیری، مانند: مراعات قول ائمه تفسیر و تضعیف آنچه هیچ‎یک از آنها قائل به آن نشده‎اند.
5. مباحث فقهی، مانند: منوط بودن عبادات به نیت.
6. مباحث لغوی، مانند: قبول تزاید نکردن اسما اجناس و القاب.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد، در ابتدای همان جلد و فهارس فنی هر دو جلد، در انتهای جلد دوم آمده است که عبارتند از فهارس فنی، شامل: فهرست آیات؛ احادیث نبوی؛ آثار؛ اشعار، رجزها و انصاف ابیات؛ اعلام و اماکن؛ فرق و طوایف و فهارس تحلیلی موضوعی، شامل: فهرست قواعد و کلیات؛ مقالات و نحل؛ آرای کلامی مصنف و مصادر و منابع.

در پاورقی‎ها علاوه بر ذکر منابع، توضیحات جامع و مفصلی پیرامون برخی از مطالب متن ارائه گردیده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.