رسائل سیاسی عصر قاجار

رسائل سیاسی عصر قاجار، به تصحیح و تحشیه غلامحسین زرگری‎نژاد، مجموعه هفت رساله (سیاست مدن، شرح عیوب و علاج نواقص مملکتی ایران، ادب وزرا، منهاج العلی، ميزان الملل، رساله در اصلاح امور و ملت متمدن و تشکیلات آن) به زبان فارسی با موضوع تاریخ و علوم سیاسی است. این مجموعه زیر نظر آقایان عبدالحسین نوائی، محمداسماعیل رضوانی، غلامحسین زرگری‎نژاد، هاشم آغاجری، سید فرید قاسمی، عبدالله ناصری طاهری، حشمت‎الله منعم و جمشید کیان‎فر در قالب کتاب چاپ شده است[۱].

‏رسائل سیاسی عصر قاجار
رسائل سیاسی عصر قاجار
پدیدآورانزرگري نژاد، غلامحسين (مصحح)
ناشرکتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران
مکان نشرايران - تهران
سال نشرمجلد1: 1380ش ,
موضوعايران - تاريخ - قاجاريان، 1193 - 1344ق. - اسناد و مدارک

نامه نگاری سیاسی

نامه‎هاي فارسی - قرن 13ق.
زبانفارسی
تعداد جلد1
کد کنگره
‏‏DSR‎‏ ‎‏1310‎‏ ‎‏/‎‏ه‎‏7‎‏
نورلایبمطالعه و دانلود pdf

«این رساله‎ها هرکدام از زوایای خاص خود به مسائل سیاسی زمانه از قبیل سلطنت، حاکمیت، عدالت، وزارت، اصلاحات ضروری، حکومت قانون، مجلس و غیره پرداخته‎اند...»[۲].

ساختار

اثر دارای درآمد و محتوای مطالب در قالب ارائه هفت رساله است.

گزارش محتوا

نویسنده در درآمد کتاب از شخصیت دوگانه ناصرالدین شاه در تمایل به کهنه‎پرستی و گرایش به تجدد صحبت می‎کند و نشان می‎دهد که چگونه روند پیشرفت امیرکبیر و روحیه دوگانه شاه، به قتل میرزا تقی‎خان انجامید. وی بقای روحیه دوگانه شاه را باعث عزل میرزا آقاخان نوری و سعی او در ارائه گزارش حدود دویست رساله در اوضاع سیاسی - اجتماعی آن زمان، می‎داند[۳].

«مجموعه هفت رساله ارائه‎شده در کتاب حاضر که پنج رساله آن متعلق به عصر ناصری و دو رساله دیگر مربوط به دوره مظفری است، کوششی است دیگر برای عرضه آثار سیاسی دوره قاجار و فراهم آوردن زمینه‎ای مستقیم برای مطالعه سیر تحول تفکر سیاسی و اجتماعی در تاریخ معاصر ایران»[۴].

رساله‎های «سیاسی و اجتماعی ارائه‎شده در این مجموعه، عمدتاً از آثار خطی موجود در کتابخانه ملی ایران انتخاب شده‎اند. این رساله‎ها هرکدام از زوایای خاص خود به مسائل سیاسی زمانه از قبیل سلطنت، حاکمیت، عدالت، وزارت، اصلاحات ضروری، حکومت قانون، مجلس و غیره پرداخته‎اند. محور اصلی سخنان و ادعای نویسندگان هرکدام از این رساله‎ها، ترقی و نوسازی سیاسی و گفتگو از قواعد و اصول و روش‎های اصلاحات دستگاه دولت و تشکیلات حکومت است؛ آن‎هم طبعا بر مبنای پایگاه فکری و اجتماعی هر نویسنده یا بر اساس درجه علم و حد ادراک و دانش و معرفت او»[۵].

سیاست مدن

«نخستین رساله از این مجموعه با نام «سیاست مدن»، اثری است که آن را اندرزنامه‎نویسی، به نام حاج میرزا موسی ساوجی پدید آورده است. این نویسنده، در سال 1268 و ظاهرا در همان آغاز صدارت میرزا آقاخان نوری، مدتی پس از نوشتن رساله «دستور الأطباء في علاج وبا»، رساله «سیاست مدن» را نگاشت و آن را از طریق مقرب‎الحضره، میرزا اسدالله‎خان برای ناصرالدین شاه فرستاد. نوشته ساوجی با رویکردی اندرزگرایانه نوشته شده و غالب مباحث آن بر بنیاد میراث اندرزنامه‎نویسنان سلف استوار شده است. ضرورت تأسیس و استقرار حکومت در قالب مباحثی چون ضرورت «انتظام نظام مدینه» یا «انتظام احوال رعایا و بنی‎آدم» نخستین بحث محوری ساوجی در سیاست مدن است»[۶].

شرح عیوب و علاج نواقص مملکتی ایران

این اثر که گویا در 1275 نوشته شده باشد، از نخستین آثار سیاسی دوره سلطنت ناصری یا کتابچه‎هایی است که اندکی بعد از سقوط میرزا آقاخان نوری و آغاز تمایلات شاه به پیگیری اندیشه‎های اصلاح‎طلبانه امیرکبیر تألیف شده است[۷].

نویسنده، از مخالفان میرزا ملکم‎‎خان ناظم‎الدوله بوده و در چند جای این اثر ملکم‎‎خان را شیادی می‎داند که قصدش فریب‎کاری است. او در آغاز کتاب تصریح می‎نماید که چون از طریق روزنامه‎های پاریس و انگلیس دریافته که شاه قصد دارد به تحریک طفلکی نادان، یعنی ملکم‎‎خان که چند روزی در خیابان‎های لندن قدم زده و شعبده‎بازی آموخته، قوانین فرنگستان را در ایران اجرا کند، به اندیشه تألیف کتابچه شرح عیوب افتاده و پس از تألیف، آن را از طریق میرزا سعید‎خان برای ناصرالدین شاه ارسال داشته است. از دغدغه‎های اصلی نویسنده در این کتاب، انحطاط و عقب‎ماندگی وطن است[۸].

ادب وزرا

«رساله ادب وزرا یا شرح رساله جنگ شیر و فیل، اثری است در اندرز سیاسی و ساخته ذهن نویسنده‎ای با دانش اندک و ادعای دانایی تا عرش. نامش محمدعلی طباطبایی است و ریشه در خاندانی از سادات زواره دارد و خود را حکیم ذوفنون می‎شمارد. رساله را در 27 جمادی‎الاول 1282 به پایان برده و برای ناصرالدین شاه فرستاده است»[۹].

به گزارش نویسنده در آغاز رساله، این نوشته، شرحی است درباره تمثیل جنگ شیر و فیل از رساله‎ای مشتمل بر چهارده مسئله که وی آن را برای ناصرالدین شاه فرستاده بوده و رساله حاضر را به سبب شادی قلب شاه، در شرح آن تمثیل نوشته است[۱۰].

منهاج العلی

نویسنده، این رساله آن را در دهه آخر صفر 1294 به پایان برده است. به گزارش نویسنده، او در 1274ق و قریب یک سال قبل از سقوط میرزا آقاخان در تهران بوده و هشت سال پس از عزل وی نیز در همان جا ساکن بوده است. او در حدود 1282 ایران را ترک کرده و به سیاحت در هندوستان و روس و عثمانی و عراق و حجاز پرداخته و روانه مصر شده و پس از شش سال توقف در این کشور، این رساله را برای نشان دادن دردهای ایران و ایرانی و باز کردن راهی برای حل مشکلات و انجام اصلاحات و حرکت به‎سوی ترقی، نوشته است[۱۱].

«در ایامی که او تألیف منهاج العلی را آغاز کرد، ناصرالدین شاه نیز سال‎های تمایل به اصلاح‎طلبی را پشت سر گذاشته و به وادی غفلت و تسلیم به اندیشه‎ها و القائات کهنه‎پرستان افتاده بود. به همین دلیل نیز چون بهبهانی از تغییر اندیشه و سلوک شاه بی‎اطلاع بود، بر اساس آگاهی‎های دوره حضورش در تهران، همچنان ناصرالدین شاه را محور اصلاحات می‎دانست و می‎کوشید تا نشان دهد که سرچشمه معایب امور ایران در امور زیر است نه اندیشه و عمل شاه: بی‎نظمی دستگاه دیوان، خلاف و نفاق اولیای دولت، اخلال وزرا و وکلا در کار دولت. به گمان بهبهانی برای درمان دردها و معایب ایران، چهار دوای نافع متصور است، به شرح زیر: اجتماع عقلای دولت و ملت برای تدوین قانون عدل جدید؛ تأسی به قانون و قواعد سلاطین سلف که اقتدار خویش و کشور را در ایجاد قدرت نظامی و هجوم به کشورهای همسایه جستجو می‎کردند؛ استقرار و استحکام قوانین شریعت؛ پیروی از قواعد و آداب و اسلوب حکومتی دول خارج»[۱۲]. او چهارمین فرض را بهترین دوا می‎داند.

ميزان‎ الملل

نویسنده این اثر، نواب علی‎بخش‎میرزا (به احتمال قوی پسر جهان‎گیرمیرزا نویسنده تاریخ نو) و از جمله دانش‎آموختگان دارالفنون و آشنا به علوم و دانش‎های جدید آن زمان است. او، نویسنده‎ای روشن‎فکر و درعین‎حال، بسیار متشرع و پایبند به ارزش‎های دینی و ملی است[۱۳].

«اساسی‎ترین بحث علی‎بخش قاجار در ميزان ‎الملل، نقد قشری از فرنگی‎مآبان یا به تعبیر او اهل دبه است. اهل دبه غریب موجوداتی بودند که دو عنصر لاقیدی اعتقادی و تحقیر باورهای ناشی از شریعت و تمایل به هرزگی و مسخرگی در سلوک و رفتار و گفتار با یکدیگر را یک‎جا در وجود خود جمع کرده بودند. به روایت علی‎بخش قاجار، این قشر از عناصر فرنگی‎مآب که یکسره مقلد آداب و رفتار و شیوه سلوک فرنگیان بودند، در شیوه مسخرگی تا به جایی پیش می‎رفتند که از نثار رکیک‎ترین فحش‎های عرضی و ناموسی به یکدیگر، آن‎هم به‎خاطر بلند شدن صدای خنده، هیچ ابائی نمی‎کردند. در نزد اینان همه مرزهای آزرم شکسته بود و تعصب در همه امور و تمامی ارزش‎ها حتی نوامیس نیز معنایی نداشت»[۱۴].

رساله در اصلاح امور

خان خانان که به ظن قوی مرتضی‎قلی‎خان صنیع‎الدوله پسر علی‎قلی‎خان مخبرالدوله و نواده رضاقلی‎خان هدایت است، در 15 صفر 1314 رساله‎ای در اصلاح امور کشور نگاشت که این رساله نیز به سیاست مدن مشهور شده است. در این اثر، یگانه راه نجات کشور، احداث راه‎ آهن بیان می‎شود[۱۵].

«به اعتقاد او، برجسته‎ترین مشخصه حکومت معتدله، قانون است که به‎عنوان مبنا و میثاقی میان سلطنت و ملت، روابط حاکمیت را مشخص می‎کند. چنین قانونی نیز می‎تواند از دو منبع و مأخذ الهام گرفته و تدوین یابد: نخست، شریعت و دوم، تصویب و قبول جماعت. پس از مباحث نسبتا فشرده خان خانان در باب معنی دولت، اجزای آن، حقیقت آزادی، فواید قانون و شرایط عدالت و منبع دوگانه قانون‎گذاری در ایران، می‎کوشد تا در قالب بحثی پیرامون نسبت شرع با عرف، راهی بجوید برای حل تضاد ریشه‎دار فلسفه سیاسی شیعه با حکومت‎های سلطنتی و غیر معصوم. به اعتقاد او، علی‎رغم آن تضاد مبنایی می‎توان با بازسازی ماهیت دستگاه سلطنت، آن را به حکومتی مشروع تبدیل کرد و آن تعارض و تضاد ریشه‎ای را از میان برداشت»[۱۶].

ملت متمدن و تشکیلات آن

این رساله در دوران مظفرالدین شاه و با گسترش اندیشه‎های اصلاح‎طلبی و ترقی‎خواهی توسط حسین بن محمود موسوی به انگیزه جلب توجه شاه نوشته شد. نویسنده، این رساله را در دفاع از مطلقه و نکوهش جمهوری‎خواهی و آزادی‎طلبی نوشت. گویا او در زمان نگارش این رساله در مشهد ساکن بوده است[۱۷].

«بنیان تفکر موسوی در ملت متمدن، تلاشی است جدی و گسترده برای تثبیت سلطنت مطلقه و اعطای مشروعیت مذهبی و اجتماعی به حکومت مظفرالدین شاه. او برای نشان دادن ارزش و اهمیت سلطنت مطلقه و یا به تعبیر خودش «سلطنت مختصه»، در تلاشی بسیار سطحی و قابل سرزنش به نقد جمهوریت و حکومت جمهوری می‎پردازد. اعتقادش این است که اقتدار دولت و ملت تنها با سلطنت مختصه حاصل می‎شود و جمهوریت جز تباهی ملت و ضعف دولت، حاصلی ندارد»[۱۸].

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در آغاز اثر و نمایه‎ها (دربردارنده نمایه «آیات»، «احادیث و روایات»، «سخنان حکما و بزرگان»، «اشخاص»، «اصطلاحات، القاب و عناوین»، «جای‎ها» و «اقوام، طوایف و خاندان‎ها») در پایان آن آمده است[۱۹].

اشتباهی در ارجاع به ذکر شماره صفحات در فهرست و شماره صفحات محتوای مطالب در این کتاب وجود دارد؛ یعنی ارجاع به شماره صفحه‎ها در فهرست با شماره صفحه‎های محتوا همسان نیست؛ مثلاًنمایه‎ها طبق فهرست مطالب باید از صفحه 704 تا 738 را اشغال کرده باشند، درحالی‎که در صفحات کتاب، میان صفحه‎های 669 تا 714 جای گرفته‎اند.

«هفت رساله سیاسی و اجتماعی ارائه‎شده در این مجموعه، عمدتاً از آثار خطی موجود در کتابخانه ملی ایران انتخاب شده‎اند»[۲۰].

پانویس

  1. ر.ک: کتاب، ص4
  2. ر.ک: درآمد کتاب، ص10
  3. ر.ک: همان، ص1-9
  4. همان، ص9
  5. همان، ص10
  6. همان
  7. ر.ک: همان، ص13
  8. ر.ک: همان، ص14
  9. همان، ص15
  10. ر.ک: همان
  11. ر.ک: همان، ص19
  12. همان، ص20
  13. ر.ک: همان، ص24-25
  14. همان، ص25
  15. ر.ک: همان، ص27
  16. همان، ص28-29
  17. ر.ک: همان، ص30
  18. همان، ص31
  19. ر.ک: کتاب، ص669-714
  20. درآمد کتاب، ص10

منابع مقاله

مقدمه کتاب.

وابسته‌ها