واحد تبریزی، رجب‌علی

ملا رجبعلى تبریزى (م 1080ق)، از عالمان دوره قاجاریه (شاه عباس ثانی) و فیلسوفان مکتب اصفهان و منتقدان فلسفه صدرایی است که سعی در تطبیق گزاره‎های فلسفی با دینی داشت.

واحد تبريزي، رجب علي
نام واحد تبريزي، رجب علي
نام های دیگر واحد تبريزي، ملا رجبعلي

تبريزي، رجبعلي

نام پدر
متولد
محل تولد
رحلت 1080ق
اساتید
برخی آثار الاصل الاصيل (اصول آصفيه)


کد مولف AUTHORCODE05817AUTHORCODE

«زبدةالمحققین و اسوةالسالکین، حکیم متأله و فیلسوف متبحر و مشایى مجهول‎القدر، ملا رجبعلى تبریزى (م 1080ق)، از دانشمندان اهل اصطلاح در عصر صفویه و معاصر با شاه عبّاس ثانى و صدرالمتألهین شیرازى و از شاگردان مبرز حکیم دانا میرزا ابوالقاسم فندرسکى استرآبادى (م 1050ق) بود. آن‎گونه که از کتب تراجم احوال برمى‎آید، شیخ تبریزى از علماى محترم زمان و مورد توجه بزرگان عصر خود بود، تا جایى که شاه عبّاس براى اظهار احترام به منزل او رفت‎وآمد داشت و «وزراء به دیدارش مى‎شتافتند». درباره زندگى شخصى این بزرگ تذکره‎ها سکوت کرده‎اند و اطلاع چندانى به ‎دست نمى‎دهند. میرزا طاهر نصرآبادى در ذکر حال او گفته است که مدتى در مدرسه شیخ لطف‎اللّه اصفهان به درس و افاده سرگرم بود «بعد از آن به عبّاس‎آباد سکنى نموده شاه جنت‎مکان، شاه عبّاس ثانى بنا بر ارادتى که به ایشان داشت خانه‎اى در شمس‎آباد در بیرون حصار اصفهان براى او خرید...»[۱].

افکار

«فیلسوفان مسلمان، اصولا به دو دسته تقسیم مى‎شوند: دسته اول آنهایى هستند که در عین مسلمانى، به اصول، مبانى و دستگاه فکرى و فلسفى خود پایبند بوده و حتى‎المقدور دین‎شناسى و دین‎دارى خود را به‎گونه‎اى سامان داده‎اند که معارض با فلسفه‎شان نباشد. اینان هیچ‎گاه براى تبیین اندیشه فلسفى خویش دست‎به‎دامن آیات و روایات نشده و هرگز از گزاره‎هاى دینى در اثبات رأى و نظر خود استفاده نکرده‎اند. دسته دیگر فیلسوفانى هستند که با وجود برخوردارى از نظام فکرى - فلسفى خاص ‎(عموما مشاء) به‎شدت متأثر از آموزه‎هاى اسلامى بوده و در جاى‎جاى آثار به‎ظاهر حکمى خویش از آیات و روایات مختلف بهره‎مند بوده و حتى در به کرسى نشاندن نظریه‎اى کاملا فلسفى، متوسل به کلام خدا شده‎اند. به نظر مى‎رسد این دسته از متفکران مسلمان سعى در جمع بین دین و فلسفه داشته‎اند که البته به‎رغم تکلفات بارد، توفیق چندانى در این زمینه به ‎دست نیاورده‎اند. شیخ رجبعلى تبریزى را مى‎توان در زمره این گروه از فلاسفه جاى داد. فلسفه این فیلسوف منبعث از دین‎شناسى او و متکى بر نصوص دینى مى‎باشد که بعضا در آثار خود به‎صراحت به نقل آیات و روایات در تأیید و تقویت احکام فلسفى‎اش پرداخته است. دلبستگى‎هاى فکرى ملا رجبعلى تنها به حوزه نصوص دینى محدود نمى‎شود. وى در آثارش علاقه زایدالوصفى به «اثولوجیا»ى منسوب به ارسطو نشان داده و از کتاب «قاطیغوریاس» و از نوشته‎هاى معلم ثانى مطالبى نقل مى‎کند که تعلق خاطرش را به شیوه اندیشه مشائیان قدیم، بر آفتاب مى‎افکند. شیخ تبریزى از محى‎الدین بن عربى نیز با عنوان شیخ اکبر یاد کرده و همواره صوفیه و عرفاى اهل تفکر را مورد احترام قرار مى‎دهد؛ هرچند قائل به اشتراک معنوى وجود نیست و وجود را همچون «فلوطین»، فوق هستى مى‎داند. شیخ رجبعلى اگرچه سعى وافرى در حفظ اصول اعتقادات دینى خود دارد، اما در مباحث فلسفى چونان فیلسوفى تنزیهى وارد میدان مى‎شود و اصرار بر اصالت ماهیت دارد. وى منکر وجود ذهنى است و قائل به اشتراک لفظى وجود مى‎باشد و به همین علت برخى او را از اصحاب اصالت تسمیه (NOMINALISM) دانسته‎اند. البته با استناد صرف به رساله «الأصل الأصيل» اثبات این قضیه دشوار است، لیکن با توجه به اینکه ملا رجبعلى فیلسوفى حسى‎مذهب بوده و در آثار دیگرش به‎صراحت منکر کلیات و منکر وجود ذهنى شده است، مى‎توان تا حدود زیادى موضوع «نومینالیست» بودن را بر او حمل کرد؛ صرف ‎نظر از اینکه وى در همین رساله الأصل الأصيل، اسم بدون مسمى را محال دانسته است که این امر با «نومینالیسم» سازگار نیست. ملا رجبعلى در رساله مذکور بر آن بوده که کل فلسفه خود را بر مبناى قاعده مشهور «الواحد لا يصدر عنه إلا الواحد» پى‎ریزى نماید و تلاش کرده که همه استدلالات و مباحث خود را به‎نوعى به قاعده «الواحد» مرتبط کند»[۲].

طبع شعری

ملا رجبعلى، همچون بیشتر حکمای الهى شعر نیز مى‎سرود و متخلص به «واحد» بود؛ از اشعار اوست: واحد که به کوى دوست منزل دارد غم نیست اگر غم تو در دل دارد پیوسته به تعمیر بدن مشغول است بیچاره همیشه دست در گل دارد یا واحد که چون آتش به برت مى‎گردد گر خاک شود خاک درت مى‎گردد گر آب شود روان به‎سوى تو شود ور باد شود گرد سرت مى‎گردد[۳].

شاگردان

  1. ملا محمد عبدالفتاح تنکابنى، معروف به «سراب»؛
  2. ملا عباس مولوى، صاحب «أصول الفوائد»؛
  3. میر قوام‎الدین تهرانی (رازی)، صاحب «عين الحكمة»؛
  4. قاضى سعید قمى‎؛
  5. محمدحسن قمى ‎(برادر قاضی سعید قمی)؛
  6. محمدرفیع پیرزاده ‎(نویسنده تقریرات درس استادش در دو جلد با عنوان «معارف الهیه»)؛
  7. على‎قلى بن قرچغاى خان (م پس از 1091ق)[۴].

آثار

«اگر تقریرات دروس ملا رجبعلى را که توسط شاگردانش به انجام رسیده، جزو آثار وى قلمداد کنیم، تعداد آنها بیش از حد انتظار خواهد بود. اما آنچه که به قلم خود او بر صفحه کاغذ جارى شده است، ازاین‎قرار مى‎باشد:

  1. ‎رساله در اثبات واجب (به زبان فارسى)؛
  2. ‎اصول آصفیه یا «الأصل الأصيل» (به زبان عربى)؛
  3. ‎انوار جلیه در شرح حدیث شریف کمیل بن زیاد؛
  4. ‎حاشیه بر اسفار ملاصدرا؛
  5. ‎رساله علیت و معلولیت‎؛
  6. ‎لمعات الهیه در اثبات واجب الوجود و صفات او؛
  7. ‎برهان قاطع‎.

کتاب اخیر را شاگرد دانشورش، قاضى سعید قمى به عربى برگردانده است»[۵].

پانویس

  1. تبریزی، ملا رجبعلی، ص1
  2. همان، ص4-6
  3. ر.ک: همان، ص2
  4. ر.ک: همان، ص2-4
  5. همان، ص4

منابع مقاله

تبریزى، ملا رجبعلى‎، الأصل الأصيل (اصول آصفیه)، با مقدمه و تصحیح حسن اکبری بیرق و عزیز جوان‎پور هروی، زیر نظر دکتر مهدی محقق با مقدمه انگلیسی هرمان لندنت، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى‎، تهران، 1386ش.