مشعشعیان
مشعشيان ماهيت فكرى- اجتماعى و فرايند تحولات تاريخى اثر محمدعلى رنجبر، بررسى زواياى مختلفى از جنبش مشعشعيان در سده نهم هجرى است كه به زبان فارسى و در سال 1381ش نوشته شده است.
| مشعشعیان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | رنجبر، محمد علی (نويسنده) |
| عنوان‌های دیگر | ماهیت فکری - اجتماعی و فرایند تحولات تاریخی |
| ناشر | آگه |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1382 ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-329-068-9 |
| موضوع | خوزستان - تاریخ
غلات شیعه - تاریخ مشعشعیان |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 244 /م5ر9 |
ساختار
كتاب با مقدمه نويسنده آغاز و مطالب در سه بخش، تنظيم شده است.
در اين نوشتار، از سويى، مشعشعيان به‌عنوان يك خيزش اجتماعى متأثر از شرايط سياسى، اجتماعى و فرهنگى سده نهم هجرى، به‌ويژه منطقه جنوب بين النهرين و خوزستان معرفى شده و هم‌چنين از چگونگى شكل‌گيرى و رهبرى آن سخن به ميان آمده است. اين روند در مرحله حكومت مستقل و سپس دوران فرمانروايى پيرو و وابسته به حكومت صفويه نيز دنبال شده است. از سوى ديگر، به ماهيت فكرى و اعتقادى مشعشعيان، كه معمولاً در زمره گروه‌ها و خيزش‌هاى شيعه غالى محسوب مى‌شوند، توجه شده و در اين بعد، به مهم‌ترين اصول بنيادى انديشه‌اى و تحولات فكرى آن‌ها پرداخته شده است[۱]
در اين بررسى، روش پژوهش تاريخى به كار گرفته شده است. بدين‌ترتيب كه نخست مآخذ، شناسايى و مطالعه شده، سپس درستى و نادرستى و اهميت گزارش‌هاى آن‌ها در پيوند با موضوع مورد بحث ارزيابى شده است. از آن‌جا كه بررسى تفصيلى ماهيت و فرايند حادثه خاصى (جنبش مشعشعيان) هدف اين پژوهش است، روش نمونه‌پژوهى به كار رفته، هم‌چنين با استفاده از روش تطبيقى، به همانندى‌ها و ناهمانندى‌هاى جنبش‌هايى از اين نوع توجه شده است[۲]
گزارش محتوا
در مقدمه اثر جنبش مشعشعيان و بخش‌هاى سه‌گانه كتاب توضيح داده شده است[۳]
در بخش يكم، پس از چشم‌اندازى كلى به اوضاع سياسى- اجتماعى دو سده هشت و نه هجرى، جنبش‌هاى سربداران، حروفيان، نوربخشيان، صفويان و اهل حق مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. هدف نويسنده از اين بررسى، افزون بر معرفى فضاى كلى اجتماعى- فرهنگى دوره مورد نظر، توجه به همانندى‌ها و يا ناهمانندى‌هاى اين جنبش‌ها، در هم‌سنجى با مشعشعيان است و به اين شيوه كوشش شده ويژگى‌ها و ماهيت اجتماعى و فكرى دو خيزش اخير ريشه‌يابى و شناسايى شود. در بررسى خيزش‌هاى هم‌عصر مشعشعيان، با استفاده از منابع و متون اصلى و اوليه هر موضوع، به ابعاد و خصلت‌هايى از آن‌ها كه بيشتر زمينه همانندى با موضوع مشعشعيان داشته، توجه شده است. در واقع، بازنمايى خصلت‌هايى بديع و ناكاويده هريك از خيزش‌هاى فوق‌الذكر، در پيوند با فرآيند شكل‌گيرى جنبش مشعشعيان هدف اصلى بخش يكم بوده است[۴]
در بخش دوم كه بنيادى‌ترين قسمت اين نوشتار است، به مبحث جنبش و حكومت مستقل مشعشعيان (914- 840ق) توجه شده است. اوضاع سياسى پيرامونى منطقه فعاليت مشعشعيان (خوزستان، عربستان)- قلمرو تيموريان و قراقويونلوها- و موقعيت تاريخى، جغرافيايى و جمعيتى منطقه مذكور، نخستين فصل از بخش دوم است. در فصل دوم، موضوع سيد محمد بن فلاح (متوفى 870ق) و تكاپوهاى او در عرصه تبليغى- نظامى، و در جهت رهبرى خيزش مشعشعيان به بحث گذاشته شده است و مراحل مختلف قدرت‌گيرى وى در پيوند با مسائل داخلى و چالش‌هاى بيرونى با قدرت‌هاى سياسى هم‌عصر تبيين شده است. چيرگى كوتاه‌مدت مولى على، پسر سيد محمد بن فلاح و اقدامات نظامى او، هم‌چنين موضع‌گيرى‌هاى پدر در قبال پسر، در پايان فصل مذكور آمده است. فصل سوم به حكومت درازمدت سلطان محسن پسر سيد محمد بن فلاح (905- 870 ق.) اختصاص دارد. در فصل چهارم دوران فترت مشعشعيان و در نهايت تلاشى حكومت مستقل آن‌ها به دست اسماعيل يكم صفوى (914ق) به قلم آمده است. علت اين رويارويى، از پرسش‌هاى مهم قسمت پايانى اين فصل است. فصل پنجم دربردارنده يكى از مباحث بغرنج و دشوار اين نوشتار در موضوع ماهيت فكرى مشعشعيان است. دو محور مهدویت و الوهيت به‌عنوان اركان انديشه‌هاى سيد محمد بن فلاح و با استفاده از متن حجيم و دست‌نوشته كلام المهدى و هم‌چنين دو شخصيت تأثيرگذار حافظ رجب برسى و احمد بن فهد حلى، زمينه طرح باورهاى ديرياب سيد محمد بن فلاح است. در ادامه فصل مذكور و با يارى منابع اصيل و پژوهش‌هاى نوين، به موضوع مذكور نگرشى همه‌جانبه صورت گرفته است. موضوع فصل پايانى بخش دوم، بحث ماهيت اجتماعى مشعشعيان در دوران جنبش و حكومت مستقل است. سه حوزه جمعيتى (قبيله‌اى، روستایى و شهرى) منطقه استقرار مشعشعيان و ويژگى‌ها و مناسبات آن‌ها از مباحث مهم فصل مذكور است. در ادامه، از جامعه آرمانى مشعشعيان براساس طرح سيد محمد بن فلاح در كلام المهدى سخن رفته است[۵]
بخش سوم به دوران فرمانروايى محلى و تحت تابعيت مشعشعيان (1135- 914ق) اختصاص دارد. حاكم مشعشعى به‌عنوان فرمانرواى منصوب (والى) حكومت صفوى، به مدت بيش‌از دو سده، پيوندى پرفرازونشيب با حكومت مركزى داشت. در طول اين بخش، به شيوه توالى تاريخى، از فرمانروايان مشعشعى و مهم‌ترين مسائل درونى و بيرونى آن‌ها ياد شده است. امّا در فصل نخست، به طرح ساختار و ويژگى‌هاى حكومت صفوى و چگونگى مناسبات حكومت مركزى صفوى با مراجع قدرت پيرامونى و فرمانروايان ايالات توجه شده است. هدف از اين فصل، تعيين جايگاه واليان و حكام محلى و ايالات- كه فرمانرواى مشعشعى نيز يكى از آن‌ها بود- در خلال دو مقطع حكومت صفوى است. فصل دوم تا ششم، ذكر فرمانروايى واليان مشعشعى در درازاى حكومت صفوى است. دراين‌باره، مطالب موجود در منابع گوناگون بر گرد محورهايى چون مسائل داخلى مشعشعيان و مناسبات آن‌ها با حكومت صفوى سازمان‌دهى شده است. موضوع مهم، نقش والى حويزه (سيد عبداللّه) در جريان رويارويى صفويان با افغان‌ها در فصل هفتم طرح شده است. نگرشى به تحولات فكرى- اجتماعى مشعشعيان در دوره صفوى عنوان آخرين فصل است كه نگاهى فراگير به روند ماهيت فكرى و اجتماعى مشعشعيان دارد و در پايان- در فصل ضميمه- گذرى كوتاه بر روند حكمرانى واليان مشعشعى پس از حكومت صفوى تا اوايل حكومت پهلوى شده است[۶]
وضعيت كتاب
فهرست مطالب در ابتدا و كتابنامه منابع مورد استفاده نويسنده و نمايه اعلام، در انتهاى كتاب آمده است.
در پاورقى‌ها منابع مطالب و ارجاعات ذكر شده و توضيحات گاه مفصلى پيرامون برخى از كلمات و عبارات متن داده شده است.
پانويس
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.